Dziennik Ustaw - rok 2007 nr 144 poz. 1007

Na podstawie art. 9a pkt 1 i 2 ustawy z dnia 11 maja 2001 r. – Prawo o miarach (Dz. U. z 2004 r. Nr 243, poz. 2441, z późn. zm.³⁾) zarządza się, co następuje:

1) wymagania w zakresie konstrukcji, wykonania, materiałów, charakterystyk metrologicznych, warunków właściwego stosowania oraz miejsc umieszczania cech legalizacji na areometrach szklanych, zwanych dalej „areometrami”;

2) szczegółowy zakres badań i sprawdzeń wykonywanych podczas prawnej kontroli metrologicznej areometrów.

1) wyprodukowanych lub wprowadzonych do obrotu w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej albo Republice Turcji,

2) wyprodukowanych w państwie członkowskim Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – będącym stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym

– zgodnie z przepisami obowiązującymi w tych państwach, pod warunkiem, że przyrządy te spełniają wymagania w stopniu odpowiadającym przepisom rozporządzenia.

2. Wyłączenia, o którym mowa w ust. 1, nie stosuje się do alkoholomierzy i densymetrów do alkoholu klasy I, II i III.

1) areometrze – należy przez to rozumieć przyrząd pomiarowy, przeznaczony do pomiaru gęstości cieczy lub innej wielkości fizycznej będącej jednoznaczną funkcją gęstości, działający na zasadzie swobodnego pływaka o stałej masie i częściowym zanurzeniu, którego głębokość zanurzenia jest zależna od gęstości cieczy;

2) termoareometrze – należy przez to rozumieć areometr z wbudowanym termometrem;

3) gęstości ρ_f w temperaturze t – należy przez to rozumieć wielkość fizyczną, wyrażającą się stosunkiem masy rzeczywistej ciała m do jego objętości V_t w tej temperaturze, zgodnie z wzorem:

4) ułamku masowym p składnika A w roztworze – należy przez to rozumieć wielkość fizyczną, wyrażającą się stosunkiem masy m_A składnika A do sumy mas składników A oraz B, m_A+ m_B, zgodnie z wzorem:

5) ułamku objętościowym q składnika A w roztworze – należy przez to rozumieć wielkość fizyczną, wyrażającą się stosunkiem objętości V_A składnika A do objętości V_AB roztworu składników A oraz B, zgodnie z wzorem:

6) stężeniu masowym c składnika A w roztworze – należy przez to rozumieć wielkość fizyczną, wyrażającą się stosunkiem masy m_A składnika A do objętości V_AB roztworu składników A oraz B, zgodnie z wzorem:

7) napięciu powierzchniowym – należy przez to rozumieć wielkość fizyczną, warunkującą spójność cieczy i powstawanie powierzchni międzyfazowej ciecz-para oraz powodującą powstawanie menisku wokół trzpienia areometru;

8) wskazaniu areometru – należy przez to rozumieć wartość liczbową odczytaną na podziałce areometrycznej, określoną głębokością zanurzenia areometru, przy której znajduje się on w równowadze hydrostatycznej z wypartą cieczą;

9) odczycie dolnym – należy przez to rozumieć odczyt następujący w płaszczyźnie swobodnej powierzchni cieczy;

10) odczycie górnym – należy przez to rozumieć odczyt następujący na górnej krawędzi menisku utworzonego przy trzpieniu areometru;

11) warunkach odniesienia:

a) areometru – należy przez to rozumieć warunki określone przez temperaturę odniesienia i napięcie powierzchniowe odniesienia,

b) termometru wbudowanego w areometr – należy przez to rozumieć warunki określone przez sposób zanurzenia termometru;

12) działce elementarnej – należy przez to rozumieć część podziałki, zawartą między dowolnymi dwiema kolejnymi kreskami podziałki;

13) błędach granicznych dopuszczalnych – należy przez to rozumieć wartości skrajne błędów określone w rozporządzeniu;

14) klasie dokładności – należy przez to rozumieć klasę areometrów, spełniających określone wymagania metrologiczne i których błędy zawarte są w wyznaczonych granicach.

1) densymetry do pomiaru gęstości:

a) dowolnej cieczy – uniwersalne,

b) cieczy o określonych wartościach lub zakresach wartości napięcia powierzchniowego,

c) określonych cieczy lub roztworów, w szczególności densymetry do alkoholu przeznaczone do pomiaru gęstości mieszaniny alkoholu etylowego i wody;

2) areometry do pomiaru wielkości fizycznych jednoznacznie związanych z gęstością, w tym:

a) ułamka masowego, w szczególności alkoholomierze przeznaczone do pomiaru zawartości alkoholu wyrażonej jako ułamek masowy,

b) ułamka objętościowego, w szczególności alkoholomierze przeznaczone do pomiaru zawartości alkoholu wyrażonej jako ułamek objętościowy,

c) stężenia masowego.

1) cylindrycznego korpusu o stożkowym lub półkulistym dnie, do którego nie przywierają pęcherzyki powietrza;

2) pustego w środku cylindrycznego trzpienia, przymocowanego do górnej części korpusu; górny koniec trzpienia jest szczelnie zamknięty i zatopiony.

2. W dolnej części korpusu, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, znajduje się materiał obciążający w postaci śrutu metalicznego, służący do adiustacji masy przyrządu, przy czym w przypadku termoareometru rolę tę spełnia również ciecz termometryczna.

3. Wewnątrz trzpienia, o którym mowa w ust. 1 pkt 2, powinna znajdować się cylindryczna podzielnia, trwale przymocowana do jego wewnętrznych ścianek, z naniesioną podziałką areometryczną.

2. Grubość ścianek areometru powinna być równomierna.

3. W obszarze objętym podziałką areometryczną przekrój poprzeczny trzpienia powinien być stały.

4. Wszystkie wewnętrzne części areometru powinny być nieruchome.

5. Zamknięcie areometru przez zatopienie wierzchołka trzpienia powinno nastąpić po dokładnym osuszeniu jego wnętrza.

6. Zewnętrzna średnica trzpienia nie powinna być mniejsza niż 3 mm.

2. Współczynnik cieplnej rozszerzalności objętościowej szkła powinien wynosić (25 ± 2) ∙ 10^-6 ∙ °C^-1.

3. Termometr wbudowany w areometr powinien być wykonany ze szkła postarzonego.

2. Materiał obciążający oraz spoiwo powinny być tak dobrane, aby gotowy areometr, przetrzymany przez jedną godzinę w pozycji poziomej w temperaturze 80 °C, a następnie schłodzony bez zmiany położenia, spełniał wymaganie, o którym mowa w § 7. W przypadku gdy areometr przeznaczony jest do pomiarów w temperaturze przekraczającej 70 °C, warunek ten powinien być spełniony dla temperatury o co najmniej 10 °C wyższej od najwyższej dopuszczalnej temperatury pomiaru.

2. Na podzielni może znajdować się tylko jedna podziałka areometryczną.

2. Przy wykonaniu podziałki areometrycznej densymetrów należy uwzględnić zależność między napięciem powierzchniowym a gęstością w temperaturze odniesienia; zależności te określają tabele 7–9 w załączniku nr 1 oraz tabela w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

3. Zależność między odległościami poszczególnych kresek podziałki areometrycznej l od kreski wyznaczającej początek zakresu pomiarowego a wartością wielkości mierzonej przez areometr – gęstość, ułamek masowy, ułamek objętościowy, stężenie w warunkach odniesienia – oblicza się według wzoru:

gdzie:

L – założona długość skali,

ρ₁ – dolna granica zakresu pomiarowego,

ρ₂ – górna granica zakresu pomiarowego,

ρ – gęstość cieczy odpowiadająca odległości,

ρ_pow – gęstość powietrza.

2. Wartości działek elementarnych powinny odpowiadać jednej z trzech następujących zależności:

1) 1 x 10ⁿ jednostek miary,

2) 2 x 10ⁿ jednostek miary,

3) 5 x 10ⁿ jednostek miary,

gdzie n – liczba całkowita.

3. Długość działki elementarnej powinna być nie mniejsza niż 0,8 mm i nie większa niż 6 mm.

1) leżeć w płaszczyznach prostopadłych do osi areometru, a końce kresek o jednakowej długości w linii prostej, równoległej do osi areometru;

2) być czarne, zaznaczone wyraźnie i trwale, poza granicami zakresu pomiarowego kreski mogą być innego koloru;

3) być cienkie, proste, naniesione starannie, o równomiernej grubości nieprzekraczającej 0,2 mm, ale nie większej niż 1/5 długości działki elementarnej.

2. Kreski krótkie podziałki areometrycznej powinny obejmować nie mniej niż jedną piątą obwodu trzpienia, kreski średnie nie mniej niż jedną trzecią, a kreski długie nie mniej niż połowę obwodu trzpienia.

3. Najwyższa i najniższa kreska podziałki areometrycznej, stanowiące nominalne granice zakresu pomiarowego, powinny być kreskami długimi.

4. Odległość najwyższej kreski podziałki areometrycznej od wierzchołka trzpienia powinna być nie mniejsza niż 15 mm.

5. Odległość najniższej kreski podziałki areometrycznej od miejsca, w którym rozpoczyna się zmiana przekroju trzpienia, powinna być nie mniejsza niż 5 mm.

6. Ocyfrowanie kresek podziałki areometrycznej powinno być wyraźne, czytelne i jednoznaczne. Jeżeli oznaczenia liczbowe są wielocyfrowe, to dwie początkowe cyfry mogą być pominięte, jednakże najwyższe i najniższe kreski długie podziałki areometrycznej powinny mieć pełne oznaczenia liczbowe.

2. Oś kapilary termometru powinna być równoległa do osi pionowej areometru.

3. Rozszerzenie ekspansyjne kapilary termometru powinno zapewnić możliwość podgrzania do temperatury 80 °C.

4. W zależności od wartości działki elementarnej areometru działki elementarne wbudowanych termometrów powinny mieć następujące wartości:

1) 1 °C lub 0,5 °C dla działek elementarnych o wartości 10 kg/m³; 5 kg/m³; 2 kg/m³; 1 kg/m³; 1 %; 0,5 %;

2) 0,5 °C lub 0,2 °C dla działek elementarnych o wartości 0,5 kg/m³; 0,2 %;

3) 0,2 °C lub 0,1 °C dla działek elementarnych o wartości 0,2 kg/m³; 0,1 kg/m³; 0,1 %;

4) 0,1 °C dla działek elementarnych o wartości 0,05 %.

5. Długość działki elementarnej termometru powinna być nie mniejsza niż:

1) 1 mm – dla działek elementarnych o wartości 1 °C i 0,5 °C;

2) 0,7 mm – dla działek elementarnych o wartości 0,2 °C i 0,1 °C.

6. Najwyższa kreska podziałki termometrycznej powinna znajdować się co najmniej 15 mm poniżej miejsca, w którym korpus zaczyna się zwężać, przechodząc w trzpień.

7. Najniższa kreska podziałki termometrycznej powinna znajdować się co najmniej 5 mm powyżej przejścia kapilary w zbiornik lub wejścia kapilary w materiał obciążający.

8. Powinny być zastosowane odpowiednie środki, aby widoczne było każde przemieszczenie się podziałki termometrycznej, takie jak kreska kontrolna na zewnętrznej powierzchni areometru, odpowiadająca najwyższej oznaczonej liczbowo kresce podziałki termometrycznej.

1) nazwa areometru, wielkości mierzonej lub cieczy, do której jest przeznaczony;

2) jednostka miary;

3) temperatura odniesienia;

4) napięcie powierzchniowe odniesienia, zakres napięć albo rodzaj cieczy, do której areometr jest przeznaczony;

5) sposób odczytu – dolny lub górny;

6) nazwa lub znak producenta;

7) numer identyfikujący areometr;

8) znak zatwierdzenia typu, jeżeli został nadany.

2. Na areometrach do gazów ciekłych oprócz oznaczeń, o których mowa w ust. 1, powinno być podane maksymalne dopuszczalne ciśnienie.

1) 15 °C albo 20 °C – dla densymetrów do olejów mineralnych i areometrów do gazów ciekłych;

2) 20 °C – dla pozostałych areometrów.

2. Napięcie powierzchniowe odniesienia:

1) dla areometrów określa się jako wartości napięcia powierzchniowego cieczy, dla których są przeznaczone;

2) dla densymetrów do pomiaru gęstości cieczy o określonych wartościach lub zakresach wartości napięcia powierzchniowego określa załącznik nr 2 do rozporządzenia.

3. Dla densymetrów uniwersalnych nie określa się napięcia powierzchniowego odniesienia.

4. Jako warunek odniesienia dla termometru wbudowanego w areometr, znajdującego się wewnątrz korpusu, ustala się zanurzenie całkowite termometru.

2. Areometry przeznaczone do cieczy nieprzezroczystych mogą być wzorcowane na odczyt górny.

3. Alkoholomierze i densymetry do alkoholu powinny być wzorcowane na odczyt dolny.

2. Błędy graniczne dopuszczalne termometru wbudowanego w areometr są równe:

1) ±0,5 °C dla termometrów o wartości działki elementarnej 1 °C;

2) ±0,3 °C dla termometrów o wartości dziatki elementarnej 0,5 °C;

3) ±0,2 °C dla termometrów o wartości dziatki elementarnej 0,2 °C;

4) ±0,1 °C dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,1 °C.

2. W przypadku gdy warunki pomiaru różnią się od warunków odniesienia, wskazanie areometru należy skorygować, stosując następujące poprawki:

1) uwzględniającą wysokość menisku, w przypadku gdy sposób odczytu był inny niż podany na areometrze;

2) wynikającą z różnicy temperatur odniesienia i pomiaru, która jest sumą poprawek uwzględniających wpływ cieplnej rozszerzalności:

a) szkła areometru,

b) cieczy dla areometrów przeznaczonych do pomiarów wielkości innych niż gęstość;

3) wynikającą z różnicy napięcia powierzchniowego odniesienia i napięcia powierzchniowego w warunkach pomiaru.

3. Poprawki, o których mowa w ust. 2, powinny być wyrażone w jednostkach miary, w których wywzorcowany jest areometr.

1) stosować naczynie pomiarowe o odpowiedniej wielkości, w którym areometr może swobodnie pływać, nie dotykając dna ani ścianek naczynia; po osiągnięciu równowagi cieplnej z otoczeniem ciecz należy wymieszać, unikając tworzenia pęcherzyków powietrza, i zmierzyć jej temperaturę;

2) czysty i suchy areometr zanurzać powoli, trzymając za wierzchołek trzpienia i puszczając w chwili osiągania równowagi hydrostatycznej z cieczą; wystająca część trzpienia areometru powinna pozostać sucha, z wyjątkiem części znajdującej się w bezpośredniej bliskości utworzonego wokół niego menisku i całkowicie czysta, aby zapewnić prawidłowe zwilżenie jego powierzchni; utworzony wokół trzpienia menisk powinien być regularny – niewielki ruch w górę i w dół nie powinien powodować widocznej zmiany jego kształtu; jeżeli areometr zanurzył się za głęboko lub menisk jest nieregularny, przyrząd należy wyjąć, wymyć, osuszyć i ponownie zanurzyć;

3) przy pomiarach z użyciem mieszanin o niskiej zawartości alkoholu (do 25 % vol), których napięcie powierzchniowe jest zależne od czystości powierzchni, bezpośrednio przed odczytem wskazania przyrządu, oczyścić powierzchnię cieczy, w szczególności przez zastosowanie przelewu;

4) po osiągnięciu równowagi odczytać wskazanie w sposób zgodny z podanym na areometrze – odczyt dolny lub górny, i ponownie zmierzyć temperaturę cieczy;

5) zapewnić stabilność temperatury badanej cieczy, a jej wartość przyjąć jako średnią z obu odczytów.

2. Jeżeli odczyt wskazania w sposób zgodny z oznaczeniem na areometrze jest utrudniony, w szczególności przy pomiarach z użyciem cieczy nieprzejrzystych lub słabo zwilżających szkło, stosuje się poprawkę, o której mowa w § 23 ust. 2 pkt 1, przeliczając wskazanie według wzoru:

gdzie:

ρ – odczyt dolny, w jednostkach miary gęstości.

ρ_o – odczyt górny, w jednostkach miary gęstości,

Δd – wartość działki elementarnej, w jednostkach miary gęstości,

Δl – długość działki elementarnej,

g – napięcie powierzchniowe cieczy,

g – przyśpieszenie ziemskie,

D – średnica trzpienia areometru.

1) klasy dokładności I stosuje się termometr, w szczególności:

a) oporowy metalowy, o błędach granicznych dopuszczalnych ±0,10 °C,

b) rozszerzalnościowy szklany rtęciowy, o wartości działki elementarnej 0,1 °C albo 0,05 °C i błędach granicznych dopuszczalnych równych wartości odpowiadającej jednej działce elementarnej;

2) klasy dokładności II lub III stosuje się termometr, w szczególności rozszerzalnościowy szklany rtęciowy o wartości działki elementarnej 0,1 °C, 0,2 °C albo 0,5 °C i błędach granicznych dopuszczalnych równych:

a) ±0,10 °C dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,1 °C,

b) ±0,20 °C dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,2 °C i 0,5 °C.

2. Cechę, o której mowa w ust. 1, umieszcza się, przez piaskowanie, na korpusie areometru.

3. Cechę legalizacji pierwotnej umieszcza się na odwrocie alkoholomierzy i densymetrów do alkoholu klasy dokładności I, II i III, w górnej części korpusu na poziomie jednej trzeciej jego wysokości.

2. Zakres pomiarowy ułamka objętościowego lub masowego nie powinien przekraczać 10 %.

3. Wartość działki elementarnej powinna wynosić 0,1 %.

4. Na każdej podziałce powinno znajdować się od 5 do 10 dodatkowych działek elementarnych poza górną i poza dolną granicą zakresu pomiarowego.

2. Zakres pomiarowy nie powinien przekraczać 20 kg/m³.

3. Wartość dziatki elementarnej powinna wynosić 0,2 kg/m³.

4. Na każdej podziałce powinno znajdować się od 5 do 10 dodatkowych działek elementarnych poza górną i poza dolną granicą zakresu pomiarowego, jednakże podziałka nie powinna obejmować wartości większych niż 1000 kg/m³.

2. Na podziałce densymetru do alkoholu klasy dokładności I, II i III każda co piąta kreska, poczynając od kresek stanowiących granice zakresu pomiarowego, powinna być kreską długą. Pomiędzy dwiema kolejnymi kreskami długimi powinny być cztery kreski krótkie. Tylko co piąta lub co dziesiąta kreska powinna być oznaczona liczbami.

3. Kreski stanowiące granice zakresu pomiarowego powinny mieć pełne oznaczenia liczbowe.

1) 1,5 mm – dla klasy dokładności I;

2) 1,05 mm – dla klasy dokładności II;

3) 0,85 mm – dla klasy dokładności III.

2. Zewnętrzna średnica trzpienia alkoholomierzy i densymetrów do alkoholu, w zależności od klasy dokładności, powinna wynosić nie mniej niż:

1) 3 mm – dla klasy dokładności I i II;

2) 2,5 mm – dla klasy dokładności III.

3. Zewnętrzna średnica korpusu powinna mieścić się w zakresie od 19 mm do 40 mm.

4. Alkoholomierze i densymetry do alkoholu klasy dokładności I nie mogą mieć wbudowanego termometru.

5. Alkoholomierze i densymetry do alkoholu klasy dokładności II i III mogą mieć wbudowany termometr szklany rtęciowy, o wartości działki elementarnej 0,1 °C; 0,2 °C albo 0,5 °C i minimalnej długości działki elementarnej wynoszącej:

1) 0,8 mm – dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,1 °C i 0,2 °C;

2) 1 mm – dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,5 °C.

6. Grubość kresek podziałki termometrycznej nie powinna być większa niż jedna piąta długości działki elementarnej.

1) klasa dokładności;

2) jednostka miary: kg/m³ albo symbol: % vol albo % mas;

3) nazwa cieczy, do której są przeznaczone.

2. Na zewnętrznej powierzchni korpusu może być podana masa areometru, wyrażona w miligramach.

1) wartości odpowiadającej połowie działki elementarnej dla dowolnego wskazania – dla klasy dokładności I;

2) wartości odpowiadającej jednej działce elementarnej dla dowolnego wskazania – dla klasy dokładności II i III.

1) ±0,1 °C – dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,1 °C;

2) ±0,2 °C – dla termometrów o wartości działki elementarnej 0,2 °C lub 0,5 °C.

1) oględziny zewnętrzne i sprawdzenie wymiarów areometru;

2) wyznaczenie błędów wskazań areometru;

3) wyznaczenie błędów wskazań termometru wbudowanego w areometr.

1) porównawczą;

2) ważenia hydrostatycznego.

2. Wskazania areometru należy sprawdzić co najmniej w trzech punktach zakresu pomiarowego; dwa punkty powinny znajdować się przy dolnej i górnej granicy zakresu pomiarowego, a pozostałe powinny być równomiernie rozmieszczone na podziałce.

3. Błędy wskazań termometru wbudowanego w areometr należy wyznaczyć w co najmniej trzech punktach zakresu pomiarowego.

Minister Gospodarki: P. G. Woźniak

¹⁾ Minister Gospodarki kieruje działem administracji rządowej – gospodarka, na podstawie § 1 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Gospodarki (Dz. U. Nr 131, poz. 909).

²⁾ Przepisy niniejszego rozporządzenia wdrażają postanowienia dyrektywy Rady 76/765/EWG z dnia 27 lipca 1976 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do alkoholomierzy i densymetrów do alkoholu (Dz. Urz. WE L 262 z 29.09.1976, str. 143, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 3, str. 259).

Niniejsze rozporządzenie zostało notyfikowane Komisji Europejskiej w dniu 7 czerwca 2006 r., pod numerem 2006/0269/PL, zgodnie z § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu funkcjonowania krajowego systemu notyfikacji norm i aktów prawnych (Dz. U. Nr 239, poz. 2039 oraz z 2004 r. Nr 65, poz. 597), które wdraża dyrektywę 98/34/WE z dnia 22 czerwca 1998 r. ustanawiającą procedurę udzielania informacji w zakresie norm i przepisów technicznych (Dz. Urz. WE L 204 z 21.07.1998, z późn. zm.).

³⁾ Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2005 r. Nr 163, poz. 1362 i Nr 180, poz. 1494 oraz z 2006 r. Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1834.

Załączniki do rozporządzenia Ministra Gospodarki
z dnia 19 lipca 2007 r. (poz. 1007)

Załącznik nr 1

WARTOŚCI GĘSTOŚCI ORAZ ODPOWIADAJĄCE IM WARTOŚCI MIERZONEJ WIELKOŚCI FIZYCZNEJ I NAPIĘCIA POWIERZCHNIOWEGO CIECZY

Załącznik nr 2

NAPIĘCIE POWIERZCHNIOWE ODNIESIENIA DLA DENSYMETRÓW DO POMIARU GĘSTOŚCI CIECZY O OKREŚLONYCH WARTOŚCIACH LUB ZAKRESACH WARTOŚCI NAPIĘCIA POWIERZCHNIOWEGO