Reforma systemu zasiłków i innych form pomocy społecznej, fachowo określanych mianem transferów z budżetu państwa jest konieczna. Poza tym, że zasiłki kosztują i większość jest nieefektywna, spełniając głównie rolę "kiełbasy wyborczej", zwiększa się dług publiczny, który w najbliższym czasie jeszcze bardziej wystrzeli przez wydatki na obronność i zbrojenia.
- Czas na BDP - Bezwarunkowy Dochód Podstawowy
- Dlaczego jeden zasiłek zamiast wielu
- Nowy zasiłek 1700 zł dla każdego: co to za świadczenie
A długi trzeba wcześniej czy później spłacać. poza wzrostem dochodów, przez oszczędności. Ideę bezwarunkowego dochodu podstawowego, jednego zasiłku dla wszystkich trzeba więc traktować poważnie.
Ale nie tylko dlatego w różnych częściach świata testowane jest wdrożenie jednego zasiłku dla wszystkich obywateli - bezwarunkowego dochodu podstawowego. Jakie szanse są w Polsce na jeden zasiłek - w wysokości np. 1 700 zł wypłacany przez ZUS lub inną instytucję co miesiąc każdemu, bez żadnych warunków?
Unia Europejska w ramach aktualnie realizowanego budżetu wdraża program "Obywatele, Równość, Prawa i Wartości" (CERV). Program CERV, największy fundusz UE na rzecz społeczeństwa obywatelskiego, wspiera ochronę praw podstawowych i wartości demokratycznych w Unii Europejskiej. Program pomaga organizacjom pozarządowym walczyć z dyskryminacją, przemocą ze względu na płeć i wspiera integrację grup marginalizowanych.
Być może organizacje pozarządowe zechcą wykorzystać ten program do kolejnych pilotaży wdrożenia bezwarunkowego dochodu podstawowego - zasiłku dla wszystkich, bez żadnych dodatkowych kryteriów.
Po pandemii takie programy pilotażowe wracają w wielu krajach, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. A jak jest w Polsce, jakie są szanse na uniwersalny zasiłek dla każdego, znany pod nazwą bezwarunkowego dochodu podstawowego?
Tak naprawdę jednak sprawa może nabrać tempa dopiero gdy w końcu w Sejmie pojawi się obywatelski projekt ustawy. Na razie jeszcze to się nie stało, ale skala zainteresowania bezwarunkowym dochodem podstawowym wskazuje, że to kwestia czasu - i to niezbyt długiego.
Czas na BDP - Bezwarunkowy Dochód Podstawowy
Raport na temat takiego nowego zasiłku jakim jest BDP już kilka lat temu przygotowano dla Senatu. Z kolei nieco ponad rok temu w Sejmie pojawiła się interpelacja poselska. Ówczesny minister finansów wykluczył jednak możliwość wprowadzenia takiego zasiłku argumentując, że dopiero co obniżony został dla wszystkich PIT, co ma zbliżone konsekwencje finansowe do BDP.
Było to zaraz po podniesieniu kwoty wolnej w PIT do 30 000 zł oraz obniżeniu stawki podatku do 12 procent z górnym progiem dochodowym 120 000 zł.
Wielu ekonomistów uważa jednak, że to kwestia czsu gdy projekt ustawy o bezwarunkowym dochodzie podstawowym, choćby jako inijatywa obywatelska znajdzie sie w Sejmie. A to dlatego, że korzyści z BWP są niepodważalne.
We wspomnianym raporcie dla Senatu zwracano uwagę, że wsparcie dla tej idei pochodzi od reprezentantów rozmaitych kierunków politycznych, ekonomicznych, społecznych: od obrońców i propagatorów wolnego rynku, ekonomistów Miltona Friedmana i Friedricha Hayeka po polityków takich jak Martin Luther King i reprezentującego lewicowe skrzydło brytyjskiej Partii Pracy, Johna McDonnella. Jako zwolennicy wymieniani są też Elon Musk i Mark Zuckerberg, przedsiębiorcy i wynalazcy, a także brytyjski miliarder i filantrop, twórca grupy Virgin, Richard Branson.
Milton Friedman podawał pięć argumentów za wprowadzeniem dochodu gwarantowanego, zwanego przez niego także negatywnym podatkiem dochodowym:
- Ograniczenie biurokracji związanej z rozmaitymi programami przeciw ubóstwu,
- Umożliwienie pełnego działania wolnego rynku (ludzie muszą mieć do dyspozycji przynajmniej minimum finansowe i mieć wolność co do wydatków, aby móc na rynku „głosować” pieniądzem),
- Likwidacja pułapki pomocy społecznej poprzez usunięcie czynnika zniechęcającego do pracy czyli groźby utraty zasiłku czy innych socjalnych korzyści w przypadku podjęcia pracy – podjęcie pracy się opłaca,
- Zachęcenie w większym stopniu do pracy, która w gospodarce rynkowej nie jest płatna – wolontariat i prace charytatywne.
Jednakowe traktowanie wszystkich obywateli przez państwo.
Na razie nie ma jednak chęci - o determinacji już nie wspominając - do jakichkolwiek reform czy to społecznych czy gospodarczych. Jest ogólne wyczekiwanie na wybory prezydenckie i ich wynik. Jeśli zwycięży kandydat wspierający a nie przeciwny obecnej koalicji rządowej, to być może pojawi się przynajmniej nadzieja na pilne reformy.
Dlaczego jeden zasiłek zamiast wielu
W Polsce są też regiony przygotowane do eksperymentalnego wypłacania zasiłku - czekają tylko na pieniądze. Tuż przed pandemią program miał być sfinansowany ze środków Unii Europejskiej. Teraz gdy już uruchomione zostały pieniądze z Krajowego Planu Odbudowy - KPO, sprawa powraca. Tym bardziej, że z programu tego można finansować projekty społeczne czego przykładem jest Aktywny Rodzic, popularnie zwany babciowym.
W tej chwili więc nowe zasiłki z ZUS można podzielić na dwie grupy: takie, które są pewne nie jest tylko znany termin ich wdrożenia i nowe, których wdrożenie jest ewentualnie brane pod uwagę.
Bezwarunkowy dochód podstawowy należy do drugiej kategorii.
Dużo mówiło się o potrzebie zrekompensowania wszystkim obywatelom strat jakie ponieśli wskutek pandemii - a taka jest idea KPO, które powstały we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Koncepcja Bezwarunkowego Dochodu Podstawowego wpisuje się doskonale w te założenia, teraz tylko potrzebne są decyzje i zniwelowanie oporu przeciwników nowego zasiłku wypłacanego przez ZUS każdemu, bez względu na jego dochód czy stan rodzinny.
Bezwarunkowy dochód podstawowy ma sprawić, że przynajmniej na elementarnym poziomie jakiś transfer od państwa dostaną także ci, którzy teraz patrzą i komentują: ten 800 plus, ten waloryzacja, tamten dodatek mieszkaniowy lub energetyczny, a co ja? Czy w dobrze zarządzanym państwie musi być tak, że jedni tylko do państwa się dokładają a inni głównie z niego czerpią?
Wielu ekspertów twierdzi, że to utopia. Inni wskazują, że jeśli by zlikwidować koszty całej obsługi transferów społecznych, łącznie z biurokracją przy składaniu wniosków i dokumentowaniu dochodów – tam gdzie jest to potrzebne, by wsparcie otrzymać, to już niewiele trzeba by dopłacić do takiego programu.
Koncepcję Bezwarunkowego Dochodu Podstawowego – BDP testowano już przed pandemią w wielu europejskich, i nie tylko krajach. Najbardziej zaawansowane prace były we Włoszech, Francji, a także w Wielkiej Brytanii.
W dwóch pierwszych krajach projekt spotkał się z akceptacją, a co ciekawe w Wielkiej Brytanii nie zyskał zbyt wielu zwolenników. Eksperci tłumaczyli to tym, że na Wyspach jest mocno rozwinięty i pozytywnie przez społeczeństwa oceniany system transferów społecznych. Ceną zaś za wprowadzenie bezwarunkowego dochodu podstawowego – pamiętajmy – miałaby być likwidacja innych programów, w Polsce np. 800+, 300+ i im podobnych.
W Polsce też trwały przygotowania do eksperymentu, którego wdrożenie warunkowano otrzymaniem odpowiedniego finansowania z Unii Europejskiej. Wyliczono, że taki zasiłek powinien wynosić 1300 zł i hasłem 1300 zł dla każdego popularyzowano BDP.
Jednak zamiast spodziewanych pieniędzy zdarzyła się pandemia COVID, która projekt ten zepchnęła na plan dalszy. Najbardziej zaawansowane w projekcie jest województwo warmińsko-mazurskie i tam pewnie najłatwiej byłoby testowanie programu zacząć.
Nowy zasiłek 1700 zł dla każdego: co to za świadczenie
Dr Maciej Szlinder, prezes Polskiej Sieci Dochodu Podstawowego, bezwarunkowy dochód podstawowy definiuje jako świadczenie, które opisuje siedem cech:
- Jest to świadczenie bezwarunkowe, co oznacza, że powinno przysługiwać bez warunków związanych np. ze składkami, podejmowaną pracą.
- Jest to świadczenie powszechne, czyli ma przysługiwać wszystkim obywatelom albo mieszkańcom danego terytorium, a nie wybranej grupie.
- Jest to świadczenie indywidualne, skierowane do jednostek, a nie do rodzin czy gospodarstw domowych i powinno być niezależne o tego, w jaki sposób gospodarstwo domowe jest zbudowane, nie powinno różnić się wysokością.
Ma to być świadczenie pieniężne, a nie przekazywane w formie dóbr, usług czy ograniczonych bonów do wykorzystania na konkretne usługi i towary. - Powinno to być świadczenie regularne, najczęściej mówi się o wypłacaniu go co miesiąc.
- Wypłacane przez państwo lub mniejszą jednostkę (np. stan w Stanach Zjednoczonych) lub związek ponadnarodowy (ta cecha nie jest istotna w wypadku pilotażu).
- Dochód podstawowy powinien być podstawowy, tzn. nie powinien być za niski, a odpowiednio wysoki, aby zapewnić realizację podstawowych potrzeb.
Dawaniem pieniędzy za nic określili jego przeciwnicy eksperyment wprowadzenia w życie bezwarunkowego dochodu podstawowego w Kalifornii i Teksasie w USA. Innego zdania są jednak jego beneficjenci.
Po niespełna trzech latach przerwy wrócono do testowania BDP w kilku stanach USA: między innymi w Karolinie Północnej, Kalifornii i Teksasie. Tam jednak eksperymenty były finansowane głównie prze lokalnych filantropów i adresowane do mniejszych grup – wyselekcjonowanych – beneficjentów.
Wyższa też była ich wysokości – od 600 do prawie 1000 USA, ale to przecież Ameryka a nie Polska.
Wszędzie wyniki eksperymentu uznano za obiecujące, bo beneficjenci z reguły bardzo racjonalnie wydawali pieniądze i aktywizowali się społecznie a nawet zawodowo. Jednak eksperci nie mają wątpliwości, że nawet w bogatych Stanach Zjednoczonych wprowadzenie BWP na powszechną skalę nie jest możliwe, przynajmniej przy obecnym stanie zamożności państwa.