Środki oddziaływania wychowawczego stanowią swoisty instrument oddziaływania na sprawcę, charakterystyczny dla prawa wykroczeń. Jego dobrodziejstwo polega na tym, że w określonych sytuacjach sprawcy wykroczenia, który powinien zostać ukarany, nie wymierza się kary lecz stosuje o wiele mniej dolegliwy środek, np. środek wychowawczy w postaci pouczenia, zwrócenia uwagi, ostrzeżenia.
W kodeksie wykroczeń karalna jest zarówno kradzież, jak i przywłaszczenie mienia (cudzej rzeczy ruchomej), jeżeli wartość przedmiotu nie przekracza 250 zł (w przeciwnym wypadku jest to już przestępstwo). Zwraca uwagę fakt, iż nie tylko sprawca podlega odpowiedzialności za wykroczenie, ale również podżegacz i pomocnik, a dodatkowo obok dokonania sprawca odpowiada również za samo usiłowanie popełnienie tego wykroczenia.
Przepisy kodeksu wykroczeń, jak każdego innego aktu prawnego mogą ulegać pewnym zmianom i modyfikacjom. Nieodłącznym problemem związanym z zagadnieniem nowelizacji i zmiany przepisów jest kwestia relacji przepisów „starych” do „nowych”, szczególnie w odniesieniu do tego jaką wymierzać karę, jeżeli to właśnie w tej części przepisu nastąpiła zmiana. Chodzi o uzyskanie odpowiedzi między innymi na pytanie, jak orzekać jeżeli przepis był surowszy, a jest łagodniejszy w obecnym brzmieniu, a także co zrobić jeżeli kiedyś dane zachowanie było karalne a po zmianach przestało nim być.
Kodeks wykroczeń ustanawia regułę, w myśl której kara aresztu to tzw. ultima ratio, czyli środek ostateczny. Wynika to naturalnie z faktu, iż jest to najsurowsza z możliwych kar. Wykorzystując ten fakt ustawodawca stworzył konstrukcję tzw. zastępczej kary aresztu, czyli de facto kary, która może być orzekana w stosunku do sprawcy, w sytuacji, gdy nie odbywa on w ogóle lub nie odbywa prawidłowo orzeczonej wobec niego kary grzywny lub aresztu.
Prawo wykroczeń określa warunki odpowiedzialności wykroczeniowej, wymienia czyny zagrożone jako wykroczenia. Dopełnieniem funkcji prawa wykroczeniowego, umożliwiającej pełne poniesienie odpowiedzialności przez sprawcę jest określenie systemu kar i innych dolegliwości, jakie można wymierzyć za poszczególne wykroczenie.Generalnie, w przepisie art. 18 i kolejnych kodeksu wykroczeń określono rodzaje kar za wykroczenie. Są nimi: areszt, ograniczenie wolności, grzywna i nagana.
W wypadku skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie, sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi innemu podmiotowi.
Odstępując od wymierzenia kary, a także w wypadkach wskazanych w ustawie, sąd może orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej, wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest spełnianie świadczeń na określony cel społeczny, bezpośrednio związany z ochroną dobra naruszonego lub zagrożonego przestępstwem, za które skazano sprawcę, z przeznaczeniem na ten cel; świadczenie to nie może przekroczyć 20.000 złotych.
W razie skazania sprawcy za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, sąd może orzec nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej, wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest spełnianie świadczeń na cele bezpośrednio związane z ochroną zdrowia, z przeznaczeniem na ten cel.
Środkami karnymi są: pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, zakaz wstępu na imprezę masową, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, nawiązka, świadczenie pieniężne oraz podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.
Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego. Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w § 1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego.
Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą. Jeżeli okoliczność osobista dotycząca sprawcy, wpływająca chociażby tylko na wyższą karalność, stanowi znamię czynu zabronionego, współdziałający podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej za ten czyn zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła.
Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu. Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.
Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.