Kiedy można stracić prawo do zasiłku chorobowego?

• Po co jest zasiłek chorobowy?
• Za jaki okres utracić można zasiłek chorobowy?
• Czym jest praca zarobkowa w przypadku utraty zasiłku?
• Minimalny przychód z dodatkowego zajęcia jest dopuszczalny
• Wykonywanie działalności gospodarczej w okresie zwolnienia lekarskiego

Po co jest zasiłek chorobowy?

Celem zwolnienia lekarskiego i przysługującego za jego czas zasiłku chorobowego jest odzyskanie nie tylko pełnej zdolności do pracy, ale przede wszystkim stanu pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej, a więc pełnej zdolności organizmu. W jej osiągnięciu przeszkodą może być zarówno wykonywanie pracy zarobkowej, jak i inne zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję (wyrok Sądu Najwyższego z 9 maja 2018 r., III UK 72/17). 
Nawet jeśli pracownik w oznaczonym okresie nie podejmował żadnego wysiłku związanego z zatrudnieniem u innego pracodawcy, to jednak sam fakt jego gotowości do jego wykonania (nie zgłosił drugiemu pracodawcy swojej niedyspozycji) i pobierania z tego tytułu wynagrodzenia stoi w sprzeczności z ideą zasiłku chorobowego, mającego rekompensować pracownikowi utracone w wyniku niemożności wykonywania pracy dochody. 

Za jaki okres utracić można zasiłek chorobowy?

Ewentualna utrata prawa do zasiłku chorobowego dotyczy tylko okresu objętego zwolnieniem lekarskim, w którym stwierdzono wystąpienie konkretnej podstawy utraty tego prawa, a nie całego okresu zasiłkowego (wyrok SN z 1 czerwca 2023 r., I USKP 149/21).

Co istotne, do możliwości żądania zwrotu przez ZUS wypłaconego zasiłku chorobowego nie stosuje się wymogu uprzedniego pouczenia ubezpieczonego o warunkach, w których dochodzi do utraty prawa do tego zasiłku (wyrok SN z 10 czerwca 2021 r., III USKP 55/21). 

Prawo do zasiłku chorobowego podlega utracie w przypadku wystąpienia jednej z dwóch niezależnych przesłanek:
- wykonywania pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy
lub
- wykorzystywania zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. 

Przesłanki powodujące utratę prawa do świadczenia chorobowego mają charakter niezależny, odrębny. Wystarczy więc, że w czasie orzeczonej niezdolności do pracy ubezpieczony wykonuje pracę zarobkową i nie jest niezbędne, aby była ona niezgodna z celem zwolnienia lekarskiego. Z kolei wykonywanie jakichkolwiek czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy jest zawsze wykorzystywaniem zwolnienia niezgodnie z jego celem.

O zakwalifikowaniu wykonywania określonych czynności jako "pracy" nie decyduje charakter stosunku prawnego, na podstawie którego są one wykonywane, ale rodzaj tych czynności. Chodzi bowiem nie tylko o wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku zatrudnienia, lecz wykonywanie różnych czynności na podstawie różnych stosunków prawnych o charakterze cywilnoprawnym, a także prowadzenie własnej działalności gospodarczej, czyli samozatrudnienie (postanowienie SN z 8 czerwca 2021 r., I USK 146/21).

Czym jest praca zarobkowa w przypadku utraty zasiłku?

Sama ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa nie definiuje pojęcia pracy zarobkowej, co powoduje problemy z wykładnią przepisu ustanawiającego przesłanki utraty prawa do zasiłku chorobowego. Dlatego też praktyczne stosowanie tego przepisu ustawodawca pozostawia organowi rentowemu (w szczególności ZUS) i sądom ubezpieczeń społecznych. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 marca 2023 r. (III USKP 25/22) zwrócił uwagę, iż zauważalne jest od dłuższego czasu odejście od rygorystycznej wykładni tego przepisu, bowiem taka wykładnia nie zawsze jest adekwatna do istotnych okoliczności konkretnych stanów faktycznych. Nie ma bowiem jednego prostego rozwiązania, jak stosować omawiany przepis, a ocena spełnienia przesłanki "wykonywania pracy zarobkowej" jest uzależniona od stanu faktycznego konkretnej sprawy. 

Minimalny przychód z dodatkowego zajęcia jest dopuszczalny

W postanowieniach z dnia 6 października 2022 r. (III USK 18/22) i z dnia 15 lutego 2023 r. (II USK 77/22) Sąd Najwyższy zaprezentował prokonstytucyjną wykładnię przepisu art. 17 ust. 1 ustawy z 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa wskazując, że literalne brzmienie przepisu mogłoby doprowadzić do pozbawienia ubezpieczonego zasiłku chorobowego jako źródła utrzymania w czasie stwierdzonej oczywistej niezdolności do pracy tylko z tego powodu, że z dodatkowego zajęcia zarobkowego, które nie jest w żaden sposób absorbujące dla osoby chorej i które nie przynosi dochodu stanowiącego realną alternatywę w stosunku do zasiłku chorobowego, otrzymuje przychód w jakiejś minimalnej kwocie, w szczególności stanowiącej kilkuprocentowy ułamek należnego zasiłku chorobowego.

Wykonywanie działalności gospodarczej w okresie zwolnienia lekarskiego

Na wstępie zaznaczyć trzeba, że wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego do działań podejmowanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej zasadniczo uznaje się za niedopuszczalne  (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 28 października 2020 r., III AUa 340/20). Nie należy jednak tracić z pola widzenia faktu, iż osoba wykonująca jednoosobową działalność gospodarczą występuje jednocześnie w wielu rolach i stąd należy odróżnić "pracę zarobkową" wykonywaną jednoosobowo w ramach działalności gospodarczej, od formalno-prawnych czynności, do jakich jest zobowiązany ubezpieczony jako pracodawca. Zarobkowymi czynnościami chorego biznesmena nie będzie więc jego aktywność jako pracodawcy (wyrok SN z 7 października 2003 r., II UK 76/03). Podobnie w wyroku z 29 czerwca 2022 r., I USKP 112/21 SN zwrócił uwagę, iż należy odróżnić "pracę zarobkową" wykonywaną w ramach działalności gospodarczej przez osobę jednoosobowo prowadzącą tę działalność (w ramach handlu, świadczenia usług lub produkcji), od czynności formalno-prawnych, do jakich jest ona zobowiązana jako pracodawca, podatnik i płatnik składek.

W przypadku prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej, w której ubezpieczonego niejednokrotnie nie może zastąpić inna osoba, prowadzenie tej działalności wymusza regularne podejmowanie pewnych czynności formalnych, które nie są absorbujące ani czasowo, ani intelektualnie, ani fizycznie, a dokonanie ich w odpowiednim terminie jest konieczne. Dlatego zachodzi konieczność wprowadzenia pewnej “stopniowalności” zachowań osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, uwzględniającej specyfikę tej działalności. Wykonywanie czynności ubocznych w stosunku do czynności realizowanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, mające charakter incydentalny, wymuszony okolicznościami i niezarobkowy, może zostać uznane za działanie dopuszczalne w świetle art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej (postanowienie SN z 14 listopada 2023 r., II USK 65/23).

Pomocne w tym kontekście jest posłużenie się porównaniem zakresu aktywności przedsiębiorcy w okresie sprzed zwolnienia i podczas zwolnienia. Gdy w okresie orzeczonej niezdolności do pracy osoba prowadząca pozarolniczą działalność ogranicza swoją normalną aktywność wyłącznie do podejmowania sporadycznych, incydentalnych i wymuszonych, np. regulacjami prawnymi, czynności takich jak złożenie podpisu na dokumencie, zwłaszcza urzędowym, sporządzenie rachunku lub faktury, których niedopełnienie prowadziłoby do niedochowania ustawowego lub umówionego z kontrahentem terminu i które dodatkowo nie są sprzeczne z celem zwolnienia, oraz gdy ceduje pozostałe czynności charakteryzujące prowadzoną przez nią działalność na inne osoby (zleceniobiorców lub pełnomocnika), należałoby przyjąć, że nie dochodzi do utraty prawa do zasiłku chorobowego (postanowienie SN z 17 listopada 2022 r., I USK 20/22 oraz postanowienie SN z 17 listopada 2022 r., I USK 6/22). Dla porządku należy odnotować, iż wcześniejsze wypowiedzi Sądu Najwyższego były zdecydowanie bardziej rygorystyczne, bowiem w postanowieniu SN z 11 sierpnia 2021 r., III USK 285/21 orzeczono, iż osoba prowadząca jednoosobową działalność musi powstrzymać się od wszelkich czynności zwykle wykonywanych w związku z jej prowadzeniem, a w żadnym razie nie przyczyniać się do uzyskania zysku z jej prowadzenia. Co więcej, jeżeli aktywność prowadzącego działalność zwykle polega tylko na wypisywaniu rachunków, to zakaz dotyczy wykonywania choćby tylko takich czynności. Podobnie rzecz miała się z wystawianiem i podpisywaniem faktur VAT uznanych za czynności niedopuszczalne w czasie zwolnienia lekarskiego (wyrok SN z 22 stycznia 2019 r., II UK 521/17).

Podstawa prawna: art. 17 ustawy z 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.