W odniesieniu do sytuacji, kiedy dana osoba może mieć przyznanego obrońcę z urzędu należy wyróżnić dwie sytuacje procesowe:
Po pierwsze taką, gdy to obwiniony wnosi o wyznaczenie mu adwokata z urzędu w sytuacji, gdy nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, tj. wykaże on, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez poważnego uszczerbku dla środków materialnych niezbędnych do utrzymania siebie i rodziny. Ustanowienie takiego obrońcy może obejmować całe postępowanie lub tylko niektóre czynności.
Zobacz również: Komu przysługuje obrońca z urzędu?
Wniosek taki jest oceniany przez prezesa sądu właściwego do rozpoznania, który bada zasadność wniosku nie tylko z uwagi na sytuację majątkową wnioskodawcy, ale także pod względem tego, czy ustanowienia go wymaga tzw. dobro wymiaru sprawiedliwości.
Jan. K jako emeryt ze skromną rentą może wykazać, iż nie stać go na ustanowienie adwokata, a fachowa pomoc jest mu potrzebna bo nie radzi sobie w ogóle ze sprawą.
Po drugie istnieją w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia sytuacje procesowe, które nakazują obecność obrońcy przy danej czynności, jest to tzw. przymus radcowsko - adwokacki. Wówczas to sąd i bez wniosku obwinionego podejmuje decyzje o ustanowieniu w sprawie obrońcy z urzędu, jeżeli obwiniony nie ma obrońcy z wyboru. Ma to miejsce w następujących sytuacjach:
- gdy obwiniony jest głuchy, niemy, niewidomy lub, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (obrońca ten zostaje w procesie, jeżeli wątpliwość ta się potwierdzi);
- w przypadku wznowienia postępowania na korzyść oskarżonego, w sytuacji, gdy toczy się ono po jego śmierci.
Zobacz serwis: Postępowanie wykroczeniowe