Fakt popełnienia przez daną osobę wykroczenia automatycznie nie oznacza jeszcze możliwości przypisania jej winy i pociągnięcia do odpowiedzialności za jej czyn. Ustawa prawo o wykroczeniach określa jeszcze szereg warunków formalnych, które musi spełnić sprawca aby można go było pociągnąć do odpowiedzialności (takie jak odpowiedni wiek sprawcy, fakt penalizacji danego czynu w momencie jego popełnienia). Jedną z wskazanych przesłanek jest kwestia poczytalności sprawcy.
Pozycja sprawcy poczytalnego a niepoczytalnego
Problematyką poczytalności sprawcy reguluje art. 17 Kodeksu wykroczeń. Zgodnie z ogólną zasadą przewidzianą w tym artykule osoba w pełni poczytalna może ponosić odpowiedzialność za wykroczenie w przeciwieństwie do osoby niepoczytalnej w chwili czynu, czyli takiej osoby która nie mogła i nie była w stanie pokierować swym postępowaniem ani rozeznać jego znaczenia.
Wśród przyczyn powodujących niepoczytalność danej osoby przyjmuje się upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną oraz inne zaburzenia psychiczne. Niepoczytalność danej osoby stwierdzana jest przez biegłych psychiatrów, którzy w tym przedmiocie wydają opinię. Decyzję o badaniu obwinionego podejmuje sąd jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie, iż dana osoba mogła być niepoczytalna w chwili czynu.
Zobacz: Kiedy sąd może uchylić pytanie strony?
Pozycja sprawcy o ograniczonej poczytalności.
Badania psychiatryczne mogą również wykazać, iż dana osoba ma jedynie częściowo (a nie całościowo) ograniczoną poczytalność. W takim przypadku ustawodawca przewidział możliwość ponoszenia przez tą osobę odpowiedzialności za wykroczenie, z tym że przewidział dla sądu możliwość odstąpienia od wymierzenia kary lub środka karnego w stosunku do takiej osoby. Decyzję w tej materii podejmuje sąd każdorazowo oceniając indywidualnie zachowanie sprawcy oraz jego indywidualne cechy osobowościowe.
Odpowiedzialność osób, które same wywołały u siebie niepoczytalność
Wbrew obiegowej opinii, która mogłaby powstać nie każda sytuacja niepoczytalności sprawcy zwalnia go z odpowiedzialności za wykroczenie. Ustawodawca przewidział bowiem pełną odpowiedzialność osób które działały w stanie niepoczytalności, gdy stan ten wystąpił w wyniku świadomego wprowadzenie się w stan nietrzeźwości lub odurzenia w sytuacji, w której dana osoba mogła przypuszczać iż w ten stan (niepoczytalności) się wprowadzi. Za taką sytuację należy uznać przykładowo świadome zażycie narkotyków lub spożywanie alkoholu.
Powyższe oznacza, iż w opisywanej sytuacji od odpowiedzialności za swoje działania sprawca będzie zwolniony tylko wówczas, gdy nieświadomie zażyje narkotyk (np. ktoś mu go dosypie), zażyje lek nie wiedząc iż wywoła on tak silną reakcję jego organizmu, lub w przypadku tzw. patologicznego upojenia. Chodzi tu o sytuację, gdy osoba pierwszy raz w życiu spożywa alkohol i okazuje się, iż jej organizm całkowicie go nie toleruje i osoba ta jest w stanie silnego upojenia po najmniejszej jego dawce. Upojenie tzw. „patologiczne” może wystąpić tylko raz w życiu u danej osoby (bo potem zakłada się iż wiedziała ona o tym jak jej organizm toleruje alkohol).
Zobacz serwis: Wykroczenia