Zastępcza kara aresztu zawsze orzekana jest w związku z niewywiązywaniem się przez sprawcę z nałożonej kary innego rodzaju. Występuje ona w dwóch sytuacjach:
Po pierwsze jeżeli ukarany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności (art. 23 k.w.), ulega ona zamianie na zastępczą karę grzywny (wówczas miesiąc ograniczenia wolności zależnie od uznania sędziego wyceniony być może na kwotę od 75 do 2250 zł), a jeżeli okoliczności wskazują na to, że egzekucja grzywny nie będzie skuteczna - na zastępczą karę aresztu, przy czym miesiąc ograniczenia wolności odpowiada 15 dniom aresztu.
Jeżeli Jan Kowalski nie będzie w ogóle wykonywał orzeczonej przez sąd pracy w ramach ograniczenia wolności i nie będzie informował sądu co do tego, jak odbywa karę, w sytuacji, w której nie stać go będzie na zapłacenie grzywny, będzie wobec niego orzeczona kara aresztu. Zatem, jeśli wobec Jana Kowalskiego orzeczony był miesiąc ograniczenia wolności, w ramach zastępczej kary aresztu może być on skierowany do odbycia 15 dni aresztu.
Zobacz również: Co grozi za niezapłacenie grzywny i niewykonanie kary ograniczenia wolności?
Po drugie jeżeli egzekucja grzywny w kwocie przekraczającej 500 złotych okaże się bezskuteczna, można po wyrażeniu zgody przez ukaranego zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, określając jej rodzaj i czas trwania. Praca społecznie użyteczna trwa najkrócej tydzień, najdłużej 2 miesiące. Jeżeli ukarany nie wyrazi zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej albo mimo wyrażenia zgody jej nie wykonuje, można orzec zastępczą karę aresztu, przyjmując jeden dzień aresztu za równoważny grzywnie od 20 do 150 złotych; kara zastępcza nie może przekroczyć 30 dni aresztu.
Jeżeli Anna K. nie spłaca grzywny w wysokości 600 zł i odmawia wykonywania pracy społecznie użytecznej lub podejmuje się jej jedynie „na niby” w rzeczywistości jej nie wykonując, grozi jej zastępcza kara aresztu i wówczas jeden dzień aresztu będzie równoważny sumie 20 zł.
Od orzeczonej kary zastępczej aresztu w myśl przepisu art. 27 kodeksu wykroczeń można się uwolnić poprzez wpłacenie kwoty pieniężnej pozostałej do spłacenia. Można się uwolnić od całości kary (spłacając całość należności) albo od części kary (spłacając tylko część należności)
Należy wskazać, że zgodnie z treścią art. 26 kodeksu wykroczeń nie wolno wymierzyć kary aresztu lub aresztu zastępczego, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają odbycie kary. Do takich warunków z pewnością można zaliczyć stan zdrowia, a także przykładowo okoliczność, iż sprawca jest jedynym opiekunem i żywicielem swoich dzieci.
Zobacz serwis: Kary i środki karne