Instytucja referendum pełni bardzo ważną rolę we współczesnych systemach demokratycznych, o czym świadczy np. zagwarantowanie prawa obywateli do uczestnictwa w referendum w najważniejszym akcie prawnym tj. w Konstytucji RP. Dzięki referendum obywatele mogą bezpośrednio wyrazić swoją opinie na tematy będącej jego przedmiotem, z czym politycy muszą się liczyć.
Możemy wyróżnić 2 zasadnicze rodzaje referendum:
- referendum ogólnokrajowe;
- referendum lokalne.
W literaturze wyróżnianie jest również referendum obligatoryjne i fakultatywne, jednakże w polskim porządku prawnym instytucja referendum obligatoryjnego nie znalazła zastosowania.
Referendum ogólnokrajowe
Instytucja referendum ogólnokrajowego została ustanowiona w Konstytucji, a szczegółowo uregulowana w ustawie z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym. Referendum polega na udzieleniu na urzędowej karcie do głosowania pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie albo pytania lub na dokonaniu wyboru między zaproponowanymi wariantami rozwiązań.
W ramach tego rodzaju głosowania może wyróżnić 3 podkategorie:
- referendum konstytucyjne (dotyczy zmiany konstytucji);
- referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej;
- referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa.
Na listopad 2018 r. planowane jest przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego w sprawie zmian w obecnej Konstytucji lub zastąpienia jej nowym aktem o tej randze. Polacy mieliby odpowiedzieć na pytania m.in. czy są za uchwaleniem nowej konstytucji, czy są za systemem prezydenckim, gabinetowym czy pozostawieniem obecnego modelu. Wszystkie pytania dostępne są w poniższym artykule.
Prawo do udziału w referendum ogólnokrajowym mają polscy obywatele, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania ukończą 18 lat. Nie mają prawa do głosowania w referendum osoby:
- pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądowym;
- pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu;
- ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądowym.
Decyzję o organizacji referendum ogólnokrajowego podjąć może Sejm (np. z własnej inicjatywy, na wniosek Rady Ministrów lub grupy 500 000 obywateli), Prezydent RP. Procedura organizacji referendum jest uzależniona od jego przedmiotu – inne zasady obowiązują w przypadku referendum konstytucyjnego, a inne przy organizacji referendum w spawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej.
Decyzja obywateli podjęta w ramach referendum ogólnokrajowego jest wiążąca jeżeli w głosowaniu wzięła udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania.
Referendum lokalne
Instytucja referendum lokalnego również została ustanowiona w Konstytucji i jest szczegółowo uregulowana w ustawie z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym. Referendum lokalne to nic innego jak prawo mieszkańców danego obszaru do samostanowienia w sprawach dotyczących lokalnych wspólnot.
Referendum lokalne może zostać zorganizowane na terenie gminy, powiatu bądź województwa i może ono dotyczyć:
- odwołania organu stanowiącego (np. rady gminy) danej jednostki organizacyjnej (np. gminy);
- sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej organizującej referendum wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki;
- innych, istotnych spraw dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących wspólnotę.
Ponadto, (tylko) na poziomie referendum gminnego możliwe jest poddanie pod głosowanie kwestii:
- odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta);
- samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy.
W referendum lokalnym mają prawo brać udział osoby stale zamieszkujące na obszarze danej jednostki samorządu terytorialnego, posiadające czynne prawo wyborcze do organu stanowiącego tej jednostki.
Referendum lokalne organizowane jest z inicjatywy organu stanowiącego lub na wniosek mieszkańców uprawnionych do głosowania w liczbie: 10% mieszkańców gminy albo powiatu, 5% mieszkańców województwa.
Ważność referendum lokalne uzależniona jest od frekwencji – otóż referendum jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania. Wyjątek stanowi głosowanie w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich (np. rada gminy, burmistrz) – tego rodzaju referendum jest ważne gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.
Opracowano na podstawie:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.1997 r. nr.78 poz. 483)
Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym (j.t. Dz.U. z 2015 r. poz. 318)
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 400)