Wiadomości ogólne dotyczące dyrektyw wymiaru kary pozbawienia wolności
Kodeks karny zawiera zamknięty katalog kar. Sąd może wymierzyć karę grzywny, karę ograniczenia wolności, pozbawienia wolności, karę dwudziestu pięciu lat pozbawienia wolności oraz karę dożywotniego pozbawienia wolności. Ustawodawca także przedstawia dyrektywy wymiaru kary, które w konkretnej sprawie sąd powinien mieć na uwadze orzekając o sankcji karnej. Dyrektywy te są co do zasady tożsame dla wszystkich rodzajów kar przewidzianych przez polskie prawo karne.
Przechodząc do bardziej szczegółowego omówienia dyrektyw wymiaru kary przypomnieć należy, że każdorazowo sąd orzeka o karze według własnego uznania w granicach ustawowego zagrożenia. Sędziowie zawsze posiadają uprawnienie do swobodnego określenia sankcji karnej. Dyrektywy wymiaru kary przedstawione przez ustawodawcę są bardzo istotne przede wszystkim dlatego, że sąd swobodnie decydując o karze w każdym przypadku musi brać je pod uwagę. Pamiętać należy, że dyrektywy wymiaru kary są jedynie zaleceniami skierowanymi w stosunku do sądu i w żadnym razie nie należy ich utożsamiać z poleceniem.
Poszczególne dyrektywy wymiaru kary pozbawienia wolności wraz z omówieniem
Przede wszystkim sąd wymierza karę w granicach ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo. Może wystąpić jednak sytuacja, w której sąd będzie uprawniony, a nawet zobowiązany do przekroczenia granic kary przewidzianych przez ustawę. W grę może wchodzić nadzwyczajne obostrzenie kary (np. powrót do przestępstwa) albo nadzwyczajne złagodzenie kary i instytucje podobne (np. zmiana rodzaju kary, odstąpienie od wymierzenia kary, nadzwyczajne złagodzenie kary).
Zasady i dyrektywy wymiaru kary przez sąd
Wymierzona kara nie może przekraczać stopnia winy. Określając stopień winy sąd przede wszystkim powinien mieć na względzie możliwość jaką sprawca posiadał do pokierowania swoim postępowaniem, rozpoznanie znaczenia swojego działania, motywacje sprawcy, możliwość zachowania się zgodnie z obowiązującym prawem. Warto w tym miejscu przytoczyć Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 17 listopada 1999 r., w którym Sąd stwierdził, że „Najważniejszą dyrektywą wymiaru kary jest, aby jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, który najściślej zależy od stanu poczytalności. Należy podkreślić, że ustawodawca dostosowanie kary do stopnia winy stawia wyżej niż wzgląd na stopień społecznej szkodliwości czynu, a potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (prewencja ogólna) nie mogą uzasadniać surowego karania osób o ograniczonej poczytalności”. (II Aka 183/99)
Zobacz serwis: Sprawy karne
Społeczna szkodliwość czynu
Sąd przy decydowaniu o wymiarze kary winien także mieć na uwadze stopień społecznej szkodliwości. Przy jej ocenie sąd zgodnie z treścią art. 115§2 kodeksu karnego bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Cel kary
W realiach konkretnej sprawy sąd decydujący o rodzaju kary, a następnie o jej rozmiarze powinien uwzględnić cele jakie ma ona osiągnąć w stosunku do samego podsądnego. Kara powinna wychowywać, odstraszać, izolować, a w najdrastyczniejszych przypadkach także eliminować sprawcę ze społeczeństwa (kara dożywotniego pozbawienia wolności). Realizując przedstawioną dyrektywę sąd w trakcie toczącego się postępowania zbiera informacje dotyczące właściwości osobistych podsądnego.
Zobacz serwis: Więziennictwo
Dla lepszego zrozumienia czym w praktyce orzeczniczej jest prewencja indywidualna zasadnym jest przytoczenie wyroku Sądu Najwyższego z 28 lutego 1995 r., w którym Sąd zaznaczył, że „Dla prawidłowego określenia prewencji indywidualnej nie wystarczy odwołanie się do trybu życia sprawcy i jego warunków rodzinnych. Ocena osobowości sprawcy - w tym m.in. jego charakteru, zdolności do samooceny, sumienia, postawy wobec wartości społecznych - stanowiącej kryterium orzekania kary w ramach prewencji indywidualnej, winna uwzględniać także społeczne niebezpieczeństwo popełnienia czynu i zachowania się sprawcy po popełnieniu przestępstwa. Zachowanie się po popełnieniu przestępstwa, a w szczególności nieudzielenie pomocy ofierze wypadku, ucieczka z miejsca wypadku czy przerzucanie winy na inną osobę, bez wątpienia rzutuje na prognozę zachowania się sprawcy w przyszłości. Prewencja indywidualna nie przesądza zatem liberalizmu przy orzekaniu kary i nie musi oznaczać celowości warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności".
Kara spełnia swoją rolę również przy założeniu, że wychowuje nie tylko sprawcę przestępstwa ale także kształtuje świadomość prawną społeczeństwa (dyrektywa ogólna kary). Spornym jest czy dla budowania świadomości prawnej w społeczeństwie ważniejsze jest szybkie nieuchronne ukaranie sprawcy, czy też istotniejsza jest surowość samej kary.
Zobacz serwis: Wykroczenia
Wymierzając karę, sąd uwzględnia także motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego.
Na dolegliwość orzekanej kary wpływ powinien mieć ewentualny pozytywny wynik przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą, lub też osiągnięta ugoda w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem. W miejscu tym warto przedstawić wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 października 2007 r., w którym stwierdzono m.in., że zawarcie ugody pomiędzy sprawcą, a pokrzywdzonym jest okolicznością doniosłą, która musi być brana pod uwagę przy orzekaniu o karze. „Gdy szkoda i krzywda ofiary przestępstwa zostaje zlikwidowana, zatem już nie istnieje, kara nie musi być surowa, bo spełniona jest zasadnicza funkcja kary, czyli zadośćuczynienie poczuciu krzywdy ofiary. Państwo nie powinno stawać na przeszkodzie konsensualnemu załatwieniu sporu wywołanego przestępstwem, jeśli nie sprzeciwia się to podstawowym zasadom sprawiedliwości.” (II Aka 191/07)
Zobacz serwis: Kodeks karny
Wymiar kary dla nieletniego lub młodocianego
Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. Na uwadze mieć jednak trzeba to, co w postanowieniu z dnia 9 września 2006 r. stwierdził Sąd Najwyższy, a mianowicie: „Względy wychowawcze kary nie wyłączają jej funkcji represyjnej. Równie ważnymi przesłankami przy ustalaniu kary młodocianemu sprawcy jest też stopień jego zdemoralizowania, tryb życia przed popełnieniem przestępstwa, zachowanie się po jego popełnieniu, motywy i sposoby działania. Czynniki te mogą przeważyć tak dalece, iż zasadne będzie wymierzenie takiemu sprawcy kary nawet w górnych granicach ustawowego zagrożenia.” (II K 118/06)