Zastosowanie tymczasowego aresztowania wymaga, aby spełnione były przesłanki ogólne stosowania środków zapobiegawczych, jak i co najmniej jedna z szczególnych przesłanek stosowania tymczasowego aresztowania (określonych w art. 258 Kodeksu postępowania karnego).
Przesłanki ogólne
Przesłanki ogólne stosowania tymczasowego aresztowania zbiegają się z ogólnymi przesłankami stosowania środków zapobiegawczych. Zasadniczo są to 2 przesłanki:
- potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania
- zaistnienie sytuacji, w której dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony (lub podejrzany) popełnił przestępstwo
Powyższe przesłanki muszą być spełnione łącznie.
Istnieje również trzecia przesłanka, ze swego charakteru wyjątkowa. Otóż można je wyjątkowo stosować w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa
Przesłanki szczególne: pozytywne oraz negatywne
Przesłanki szczególne stosowania tymczasowego aresztowania dzielą się na przesłanki pozytywne (które muszą zaistnieć) oraz przesłanki negatywne (które nie mogą zaistnieć, bo ich zaistnienie spowoduje niemożność zastosowania tymczasowego aresztowania).
Do zastosowania aresztu wystarczy istnienie przesłanek ogólnych i chociaż jednej z poniższych pozytywnych przesłanek (przy braku istnienia negatywnych przesłanek stosowania aresztu).
Zobacz: Udział obrońcy w postępowaniu aresztowym
Przesłanki pozytywne (umożliwiające stosowanie tymczasowego aresztowania)
Wskazane przesłanki wymienia art. 258 KPK. Zgodnie z tym przepisem, tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli:
1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu
Poprzez powyższą przesłankę ustawodawca pragnie zabezpieczyć przebieg postępowania, tak, aby zapewnić w nim ustalenie tożsamości osoby sprawcy, uniemożliwić mu ucieczkę i zapewnić jego (obligatoryjny) udział w procesie. Należy podkreślić, iż zgodnie z orzecznictwem – obawa ucieczki, tudzież ukrywania się oskarżonego (lub podejrzanego) musi być konkretnie uzasadniona (tak np wskazał w postanowieniu Sąd Apelacyjny w Katowicach, postanowienie z dnia 2 grudnia 1998 r., sygn. II Akz 336/98, OSA 1999, nr 7-8, poz.50)
Przesłanki pozytywne cd.
2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.
Powyższe potencjalne zachowania oskarżonego lub podejrzanego bywają określane mianem “matactwa” zaś powyższa przesłanka kodeksowa “obawą matacwa”.
Pod pojęciem matactwa rozumie się bezprawne wpływanie na bieg procesu karnego przez niezgodne z prawem zachowania (taką definicję podał np. Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 3 września 2003, nr Akz 401/03, KZS 2003 nr 11 poz. 57).
Należy podkreślić, iż przesłanka powyższa zakłada istnienie możliwości samego dokonania matactwa (prawdopodobnej wysoce), a nie faktu dokonania matactwa (bo po dokonanym matactwie nie byłoby już po co zabezpieczać postępowania przed nim)
3) przesłanka wysokiego zagrożenia karą, albowiem zgodnie z art. 258 § 2 KPK: j
“jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo, gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą”
Wskazana przesłanka budzi najwięcej kontrowersji i zdaniem autora opracowania jest szkodliwa (zbędna), bo wiąże się ją z praktycznie niewzruszalnym domniemaniem prawnym, iż zagrożenie wysoką karą będzie skłaniać sprawcę ku “mataczeniu”. Wówczas, zgodnie z bogatym orzecznictwem sądów apelacyjnych na ten temat – nie istnieje nawet potrzeba wykazywania (czy uprawdopodobniania) obawy matactwa – jest ona przyjmowana z urzędu (automatycznie). Tak też wskazywał Sąd Najwyższy (np. w postanowieniu z dnia 19 listopada 1996 r., IV KZ 119/96, OSP 1997 nr 5 poz 97,
4) tzw. “areszt prewencyjny” - można go zastosować wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Powyższa przesłanka wydaje się w pełni zrozumiała – chodzi o uniknięcie wysoce uprawdopodobnionej sytuacji, w której podejrzany lub oskarżony po wyjściu z aresztu ponownie popełni przestępstwo (np. “szalony nożownik” – osobnik atakujący przechodniów nożem – zaatakuje ponownie)
Przesłanki negatywne stosowania aresztu
Przesłanki negatywne stosowania aresztu wymienia art. 259 KPK i zalicza do tych przesłanek następujące okoliczności:
1) sytuację powstania zagrożenia poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia danej osoby
2) sytuację, gdy aresztowanie pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny
3) tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.
4) tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku, chyba, że sprawca został ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem.
Ograniczenia przewidziane w pkt 3 i 4 nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.
Zobacz serwis: Zasady wykonywania kary