Instytucja prawa łaski jest jedną z prerogatyw Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej wynikającą z art. 139 Konstytucji. Prezydent może zastosować prawo łaski wobec wszystkich skazanych, oprócz tych którzy zostali skazani przez Trybunał Stanu. Dokładniejsze omówienie procedury ułaskawienia znajduje się w Kodeksie postępowania karnego.
Głównym celem ułaskawienia jest zastosowanie postprocesowej korekty wyroku w części dotyczącej kary. Wynika z tego, że sprawca uznany za winnego popełnionego czynu nie uzyskuje statusu osoby niewinnej dzięki zastosowaniu prawa łaski. Prezydent decydując się na ułaskawienie może zdecydować o całkowitym lub częściowym darowaniu kary albo o skróceniu kary orzeczonej. Ułaskawienie może również polegać na zastosowaniu warunkowego zwolnienia z obycia reszty kary pozbawienia wolności lub na dogodnym dla sprawcy rozłożeniu kary grzywny na raty albo na zamianie kary na inną, na przykład kary pozbawienia wolności na ograniczenie. Ułaskawienie nie może jednak polegać na zmianie samego sposobu wykonania orzeczonej kary, co oznacza, że Prezydent nie może zdecydować o wykonaniu kary w zakładzie karnym o łagodniejszym rygorze.
Okolicznościami, które należy wziąć pod uwagę przy rozważaniu zastosowania prawa łaski są: zachowanie się skazanego po wydaniu wyroku, rozmiar wykonanej już kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne, naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody oraz szczególne wydarzenia, jakie nastąpiły po wydaniu wyroku. Łączna ocena humanitaryzmu, sprawiedliwości i racjonalności orzeczonej kary jest głównym kryterium ustalenia zasadności zastosowania ułaskawienia.
Zobacz również: Amnestia
W przepisach prawa nie znajdziemy jednoznacznie wskazanych wymogów, które powinien spełniać wyrok. Kwestia prawomocności nie jest poruszona ani w Konstytucji, ani w Kodeksie postępowania karnego, co daje podstawy do twierdzenia, że Prezydent może zastosować ułaskawienie na każdym etapie postępowania. Prawnicy nie są zgodni w tej kwestii, ale wielu z nich podnosi, że ułaskawienie skazanego nieprawomocnym wyrokiem może być przedwczesną ingerencją władzy wykonawczej w system sprawiedliwości.
Istnieją dwa rodzaje postępowania w przedmiocie ułaskawienia.
Postępowanie na podstawie prośby o ułaskawienie
Do skierowania prośby o ułaskawienie upoważniony jest skazany, osoba uprawniona do składania na jego korzyść środków odwoławczych, czyli prokurator lub obrońca lub osoby najbliższe dla skazanego, co rozumie się jako rodziców, dzieci biologiczne lub adopcyjne, rodzeństwo, małżonek i osoba pozostająca w wspólnym pożyciu. Osoba, która złożyła wniosek o ułaskawienie może ją cofnąć.
Taką prośbę przesyła się do sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji, niezależnie od tego do kogo została ona złożona. Sąd musi rozpoznać prośbę w okresie 2 miesięcy od daty jej otrzymania i powinien to zrobić w takim samym składzie w jakim orzekał w postępowaniu sądowym. Dotyczy to nie tylko ilości sędziów i ławników w składzie orzekającym, ale też w miarę możliwości tych samych osób.
Sąd może podjąć decyzję o pozostawieniu prośby bez rozpoznania, jeśli wniosła ją osoba nieuprawniona, dotyczy ona skazanego przez Trybunał Stanu lub gdy od poprzedniej prośby o ułaskawienia nie minął rok. Jeżeli brakuje podstaw do wydania pozytywnej decyzji prośbę pozostawia się bez dalszego biegu. Może również wydać opinię pozytywną i – jeżeli był to jedyny sąd orzekający w sprawie - przesłać akta wraz z opinią Prokuratorowi Generalnemu.
Jeżeli sprawa była rozpoznawana również w sądzie drugiej instancji, sąd pierwszej instancji przesyła akta w celu wydania opinii. Tylko w przypadku wydania negatywnej opinii przez sąd pierwszej instancji sąd odwoławczy może pozostawić prośbę bez dalszego biegu. W innych przypadkach sąd drugiej instancji przesyła akta sprawy wraz z opiniami Prokuratorowi Generalnemu, który jest zobowiązany do przedstawienia prośby o ułaskawienie Prezydentowi, jeżeli chociaż jeden sąd wydał opinię pozytywną.
Treść opinii wydanej przez sąd nie jest dostępna dla osoby przedstawiającej prośbę o ułaskawienie.
Postępowanie z urzędu prowadzone z inicjatywy Prokuratora Generalnego lub Prezydenta RP
Postępowanie to wyłącza obowiązek uzyskania opinii sądów orzekających w sprawie. Prezydent zawsze może ułaskawić skazanego z urzędu lub zlecić Prokuratorowi Generalnemu przeprowadzenie postępowania z urzędu. Zasadą jest, że Prezydent przed wydaniem decyzji powinien mieć możliwość zapoznania się z aktami sprawy. Prokurator Generalny również może przedstawić akta sprawy wraz z własnym wnioskiem o ułaskawienie Prezydentowi.
Wykonanie kary a procedura ułaskawieniowa
Mimo wszczęcia procedury zmierzającej do ułaskawienia skazanego, należy wykonywać orzeczoną karę. Co do zasady zaprzestanie jej wykonania powinno nastąpić dopiero po uzyskaniu pozytywnej decyzji Prezydenta w przedmiocie ułaskawienia. Istnieje jednak wyjątek, który pozwala na wstrzymanie wykonania kary lub przerwę w jej wykonaniu do czasu zakończenia postępowania, jeżeli istnieją szczególnie ważne powody przemawiające za ułaskawieniem.
Podstawa prawna:
- Art. 139 Konstytucji (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)
- Art. 560 – 568 Kodeksu postępowania karnego (Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555)
Polecamy serwis: Prawo karne