Nieważność czynności prawnej
Przepisy prawa wiążą z wadliwością dokonywanych czynności prawnych rozmaite konsekwencje. Najdalej idącą jest sankcja nieważności bezwzględnej. Zgodnie z art. 58 Kodeksu cywilnego nieważne będą czynności prawne sprzeczne z ustawą albo mające na celu obejście ustawy. Odpowiednie przepisy mogą jednak niekiedy przewidywać inny skutek, w szczególności zastąpienie nieważnych postanowień czynności prawnej odpowiednimi przepisami ustawy. Jak stanowi art. 58 par. 2 Kodeksu cywilnego taki sam skutek będzie miała czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Nieważna będzie zatem umowa (jest to bowiem czynność prawna), która zostanie zawarta w formie ustnej, chociaż ustawa pod rygorem nieważności wymaga dla niej formy aktu notarialnego.
Naruszenie art. 58 Kodeksu cywilnego będzie skutkowało nieważnością czynności od samego początku. Czynność prawna dokonana z naruszeniem art. 58 po prostu nie wywoła zamierzonych skutków prawnych. Taka nieważność nastąpi z mocy samego prawa. Powołać na nią może się każdy, kto ma w tym interes prawny. Przy tym sąd powszechny jest obowiązany do uwzględnienia nieważności z urzędu (por. wyrok Sądu Najwyższego z 3 listopada 2010 r. o sygn. V CSK 142/10).
Nieważność czynności prawnej sprzecznej z ustawą lub zasadami współżycia społecznego będzie brana przez sąd pod uwagę z urzędu. Sąd jest obowiązany uwzględnić fakt nieważności nawet, jeżeli strona nie zgłaszała takiego zarzutu.
Zobacz: Interes prawny przy powództwie o ustalenie
Nieważność w procesie sądowym
Fakt, iż sąd z urzędu rozpatruje nieważność czynności prawnej nie oznacza jednak, że strona może zupełnie pominąć tę kwestie w czasie procesu cywilnego. W cytowanym powyżej orzeczeniu (V CSK 142/10) Sąd Najwyższy wyraźnie bowiem wskazuje, iż ocena nieważności czynności jest dokonywana w oparciu o materiał dowodowy zgodnie z przepisami prawa procesowego. Co do zasady więc sąd będzie orzekał w oparciu o dowody, które przedstawiła strona.
Prekluzja dowodowa
Może mieć to istotne znaczenie w przypadku trybów postępowania, w których istnieć będzie prekluzja dowodowa. Dotyczy to m.in. postępowania związanego z wydaniem nakazu zapłaty, czy postępowania w sprawach gospodarczych.
Prekluzja dowodowa oznacza, że strona postępowania jest obowiązana zgłosić wszelkie dowody, twierdzenia i zarzuty w pierwszym swoim piśmie (pozew, odpowiedź na pozew) pod rygorem utraty prawa ich dalszego powoływania. Późniejsze powołanie innych dowodów jest możliwe tylko w określonych sytuacjach (gdy ich wcześniejsze powołanie nie było możliwe lub konieczne).
Zobacz: Co to jest prekluzja dowodowa?
Sama prekluzja dowodowa nie odnosi się co prawda do możliwości podnoszenia zarzutu nieważności czynności prawnej a to właśnie z uwagi na obowiązek jego rozpatrzenia przez sąd z urzędu. Istotne w tym miejscu może być jednak to, że kwestia wadliwości czynności powodująca nieważność będzie rozpatrywana na podstawie materiału dowodowego, który został w sprawie ujawniony. Brak zgłoszenia odpowiednich wniosków dowodowych na określone okoliczności, które mogłyby prowadzić do stwierdzenia nieważności, w obliczu prekluzji dowodowej mogą stronie uniemożliwić osiągnięcie takiego skutku.
W ramach postępowania gospodarczego obowiązuje prekluzja dowodowa. Powód w pozwie nie wskazał okoliczności oraz dowodów na ich poparcie, które przemawiałyby za tym, iż umowa z pozwanym została zawarta z naruszeniem zasad współżycia społecznego. Wobec zaistnienia prekluzji dowodowej nie będzie mógł ich dalej powołać, a sąd z uwagi na brak odpowiedniego materiału dowodowego nie stwierdzi nieważności czynności. Wynika to faktu, iż zgodność czynności z zasadami współżycia społecznego zależy (udowodnionych) okoliczności danego stanu faktycznego – tak Sąd Najwyższy w wyroku z 9 października 2009 r. o sygn. IV CSK 157/09.