Jest to szczególny przepis, który pomimo umieszczenia go w kodeksie postępowania cywilnego jest faktycznie materialnoprawną podstawą wnoszenia powództwa. Opieranie powództwa o treść art. 189 kpc jest jednak możliwa tylko w szczególnych przypadkach. W drodze powództwa ustalającego powód - mający interes prawny - może tylko żądać ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Podstawową przesłanką dopuszczalności powództwa o ustalenie jest dopuszczalność drogi sądowej dla powództwa o świadczenie z danego stosunku prawnego.
Zobacz: Planowane zmiany w procedurze cywilnej
Jeżeli więc niedopuszczalne jest wytoczenie powództwa o świadczenie z konkretnego stosunku prawnego to niedopuszczalne jest również wniesienie powództwa o ustalenie przez sąd istnienia lub nieistnienia tego stosunku prawnego lub prawa.
Niedopuszczalne będzie również powództwo o ustalenie wówczas jeśli powodowi przysługuje inny rodzaj roszczenia – np. powództwo o świadczenie.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że brak interesu prawnego w uzyskaniu orzeczenia ustalającego prawo lub stosunek prawny ma miejsce wtedy, gdy te okoliczności faktyczne, na tle których powód występuje z żądaniem, uzasadniają wystąpienie z żądaniem zmierzającym do zaspokojenia roszczenia, o którym powód twierdzi, że mu przysługuje.
Pojęcie interesu prawnego rozumiane jest w doktrynie prawniczej jako potrzeba prawna. Potrzeba ta musi być obiektywna, musi wynikać z sytuacji prawnej, w jakiej się powód znalazł. Nie wystarczy więc tylko subiektywne przekonanie powoda, że ma interes w tym, aby sąd ustalił dany stosunek prawny. Powoda występującego z powództwem o udzielenie ochrony prawnej na podstawie art. 189 obciąża obowiązek wykazania faktów uzasadniających interes prawny, o którym mowa w tym przepisie (art. 6 k.c.). Interes prawny musi być ponadto zgodny z prawem i zasadami współżycia społecznego, jak również celem, któremu służy art. 189 (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2002 r., II CKN 104/00).
W świetle art. 189 k.p.c. o interesie prawnym można mówić wtedy, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa, a strony łączy stosunek cywilnoprawny. Przy czym wymaga się, by zagrożenie to istniało nie tylko w wyobrażeniu i odczuciu powoda, lecz także obiektywnie.
Zobacz:Doręczenie zastępcze w postępowaniu cywilnym
Powództwo o ustalenie może wytoczyć także prokurator. Spór o ustalenie prawa do określonego świadczenia należy do właściwości tego sądu, który jest właściwy do rozpoznania sporu o samo świadczenie (postanowienie SN z dnia 22 września 1981 r., IV PZ 49/81, OSNCP 1989, nr 2-3, poz. 41). Powództwo o ustalenie może być wniesione w każdym czasie. Można je wytoczyć przez cały czas trwania danego stosunku prawnego. Jednocześnie wniesiony pozew o ustalenie prawa lub stosunku prawnego przerywa bieg przedawnienia