Aktualnie ławnikiem może zostać osoba, która jest obywatelem Polski, mieszka lub pracuje w gminie w której kandyduje i nie została pozbawiona praw obywatelskich i cywilnych. Przyszły ławnik musi mieć skończone 30 lat, ale nie może przekroczyć 70 roku życia. Wykształcenie ławnika musi być co najmniej średnie, a moralność kandydata do pracy w sądzie nie może budzić najmniejszych zastrzeżeń. Jego zdrowie musi mu pozwalać na wykonywanie obowiązków.
Jednak nie każdy może przystąpić do wyborów. Kandydatów na ławników mogą zgłaszać np. związki zawodowe, zakłady pracy, stowarzyszenia, prezesi sądów. Osoba niezależna, która chciałaby uczestniczyć w rozprawach w roli ławnika musi uzyskać poparcie 25 mieszkańców gminy.
Ważnym jest, aby pamiętać, że ławnik to nie praca, a funkcja społeczna. Zarobić na niej trudno, bo ilość rozprawa w ciągu roku jest ograniczona. Udział ławnika w postępowaniu sądowym realizuje zasadę udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości.
Kompetencje ławników są ciągle zmniejszane. Obecnie mogą rozstrzygać w określonych sprawach rodzinnych, karnych i dotyczących prawa pracy. Kadencja ławnika wynosi cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyboru.
Główne zmiany wynikające z projektu nowelizacji
Zmiany dotyczą w szczególności:
• Warunków, które muszą spełniać kandydaci na ławników sądowych
• Osób uprawnionych do zgłaszania kandydatów na ławników
• Szczegółowego określenia dokumentów załączanych do zgłoszenia kandydata
• Ustalenia szczegółowego sposobu zasięgania informacji o ławnikach
• Zasad i trybów odwoływania ławników oraz przypadków niepowoływania ich
• Zasad ustalania rekompensaty dla ławników za czas wykonywania czynności w sądzie
Nowe przepisy do dotychczasowego warunku zamieszkiwania lub zatrudnienia w miejscu kandydowania co najmniej od roku, dodają możliwość kandydowania również w miejscu działalności gospodarczej kandydata. Dotychczas nie było takiej możliwości.
Wprowadzono także nakaz adresowany do radnych gminy, by do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy wybierali osoby wykazujące się szczególną znajomością spraw pracowniczych.
Poszerzony został katalog podmiotów, które podlegają wyłączeniu jako kandydaci na ławników. Dotychczasowy zakaz kandydowania dotyczy jedynie radnych gminy, która dokonuje wyboru ławników. Nowe przepisy poszerzają zakaz kandydowania o radnych powiatu i województwa.
Doprecyzowany został krąg podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów na ławników. Uprawnienia to ma przysługiwać obok prezesów sądów i obywateli, również stowarzyszeniom i innym organizacjom społecznym i zawodowym oraz co najmniej 50 obywatelom, a nie jak to jest aktualnie- tylko 25. Obywatele tacy muszą mieć czynne prawo wyborcze i zamieszkiwać stale na terenie gminy dokonującej wyboru.
Wymogi formalne dotyczące dokumentów załączanych do zgłoszenia kandydata na ławnika zostały doprecyzowane. Chodzi tu o datę wystawienia informacji z Krajowego Rejestru Karnego dotyczącej osoby kandydata, podmiot uprawnionego do wystawienia zaświadczenia lekarskiego i datę jego wydania, oraz zakres oświadczeń składanych przez kandydata.
Projekt przywraca obowiązek sprawdzania kandydatów na ławników przez Policję. Rady gmin mają zasięgać informacji o ławnikach od komendanta wojewódzkiego (stołecznego) Policji. Informacje te będą miały analogiczny zakres jak te o kandydacie do objęcia stanowiska sędziego.
Zobacz: Kiedy Sędzia powinien być wyłączony
Wniosek o odwołanie ławnika miałby być przesyłany radzie gminy przez prezesa sądu wraz z opiniami kolegium sądu i rady ławniczej. Ławnik mógłby wziąć udział i przedstawić własne stanowisko w posiedzeniu właściwej komisji i w sesji rady gminy, na których taki wniosek będzie opiniowany i rozpoznawany. Rozszerzone również byłyby przypadki niepowoływania ławnika do pełnienia obowiązków. Dołączyłby do nich przypadek, gdy wszczęto wobec ławnika postępowanie o odwołanie. Nie można byłoby powołać takiego ławnika do czasu powzięcia przez radę gminy uchwały w przedmiocie odwołania.
Projekt doprecyzowuje pojęcie „czas wykonywania czynności w sądzie”, dokładnie je określając. W zakres wchodzi branie udziału w rozprawie lub posiedzeniu, uczestnictwo w naradzie (składu orzekającego) nad wyrokiem, sporządzenie uzasadnienia oraz uczestnictwo w posiedzeniu rady ławniczej ławników wybranych do niej. Za wymienione czynności ławnik będzie otrzymywał rekompensatę pieniężną. Dotychczasowy brak doprecyzowania pojęcia „czas wykonywania czynności w sądzi” był powodem rozbieżności przy interpretacji.
Projekt zmian ma na celu doprecyzowanie poszczególnych unormowań. Zmiany te, są zainspirowane wynikiem doświadczeń z ostatnich wyborów ławników oraz opiniami i postulatami prezesów sądów i ławników.