Art. 359 § 1 kodeksu cywilnego przewiduje, iż odsetki od świadczeń pieniężnych należą się tylko w sytuacji, gdy wynika to z czynności prawnej, ustawy, orzeczenia sądowego lub decyzji innego właściwego organu.
Zgodnie z powyższym dla żądania odsetek niezbędne jest istnienie wyraźnej podstawy prawnej. Taką podstawą nie może być na pewno sam zwyczaj.
W pierwszej części przedstawione zostało zagadnienie odsetek wynikających z czynności prawnej. Najczęściej będzie tutaj chodzić o odsetki wynikające z zapisów umowy. Mogą one być zarówno formą wynagrodzenia (w umowie pożyczki), jak i swoistym odszkodowaniem za zwłokę w spełnieniu zobowiązania.
Zobacz: Jaką umowę wybrać?
Ustawowa podstawa odsetek
Drugą istotną podstawą żądania odsetek może być ustawa. Podstawowe znaczenie będzie miał tutaj art. 481 § 1 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.
Przywołany powyżej przepis ma istotne znaczenie z uwagi, iż stosuje się on ogólnie do wszelkiego rodzaju zobowiązań, w których dłużnik spóźnia się z zapłatą. W takiej sytuacji, jeżeli strony wcześniej nie uzgodniły wysokości takich odsetek, należą się odsetki ustawowe (art. 481 § 2 kodeksu cywilnego).
Ustawową podstawę do żądania odsetek stanowią także inne przepisy. Przykładowo taką podstawę stanowi art. 7 ustawy o terminach zapłaty w transakcja handlowych, która reguluje kwestie zapłaty wynikające z transakcji między przedsiębiorcami. Zgodnie z treścią tego przepisu jeżeli dłużnik, w terminie określonym w umowie albo wezwaniu nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, wierzycielowi przysługują, bez odrębnego wezwania, odsetki w wysokości odsetek za zwłokę, określanych na podstawie art. 56 Ordynacji podatkowej.
Zobacz serwis: Prawa konsumenta
Wśród innych podstaw do żądania odsetek można wymienić również odsetki od pieniędzy dającego zlecenie, które bez potrzeby zatrzymał zleceniobiorca (art. 741 Kodeksu cywilnego); odsetki od sumy stanowiącej wydatki zleceniobiorcy (art. 742 kodeksu cywilnego); odsetki od sumy wydatków jakie poniósł prowadzący cudze sprawy bez zlecenia (art. 753 § 2 kodeksu cywilnego); odsetki za wydatki poniesione przez przechowującego daną rzecz (art. 842 kodeksu cywilnego).