Zasada swobody umów ma kilka znaczeń. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć to, że:
• podmioty, które zawierają umowę, mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między sobą stosunek prawny; najważniejsza jest więc wola obu stron;
• istnieje pełna swoboda co do wyboru swojego kontrahenta;
• strony zawierające umowę mogą jej treść kształtować wedle własnego uznania, tak aby wykonanie zobowiązani odpowiadało ich interesom;
• jest to odejście od formalizmu prawnego, czyli branie pod uwagę raczej samego porozumienia stron;
Gdy swobody nie ma
Pamiętać jednak należy o tym, że stosunki prawne między stronami nie mogą być formowane w sposób absolutnie dowolny. Zasada swobody umów podlega pewnym ograniczeniom. Odwołują się one do:
• ustawy – wynika to z obowiązku przestrzegania porządku prawnego oraz zawartych w nim nakazów i zakazów; poza tym ograniczenia te mają na celu powstrzymanie prób obejścia prawa;
• właściwości danej umowy – chodzi o respektowanie istotnych, podstawowych elementów danego stosunku prawnego;
• zasad współżycia społecznego – ma to szczególne znaczenie przy umowach między przedsiębiorcami a profesjonalistami, ponieważ często nie jest w tym przypadku zachowana równowaga między stronami; chodzi o zachowanie pewnej uczciwości oraz to, aby mieć na uwadze ochronę interesów strony słabszej, czyli konsumenta.
Gotowe wzory
W obrocie masowym zasada swobody umów ulega pewnej standaryzacji. Widoczne jest to szczególnie w zachowaniu przedsiębiorstw, które ustalając ogólne warunki umowy narzucają niejako swoje reguły przedstawiając gotowe formularze wzorów umów. W ten sposób konsument pozbawiony jest możliwości uzgodnienia postanowień umowy. Swoboda klienta banku, ubezpieczyciela czy operatora telekomunikacyjnego ogranicza się niekiedy tylko do jednego wyboru. Albo zawarcia umowy o treści wskazanej przez kontrahenta, albo w ogóle zrezygnowania z zawarcia umowy.