Porażka frankowiczów przed Sądem Najwyższym. Nie dostaną zwrotu całych zapłaconych rat a tylko marżę banku

• Czego dotyczył spór kredytobiorców z bankiem. Umowa kredytu ważna mimo niedozwolonych postanowień dot. marży banku
• Niedozwolone postanowienia umowne (klauzule abuzywne) w kodeksie cywilnym
• Tezy i argumentacja Sądu Najwyższego

Czego dotyczył spór kredytobiorców z bankiem. Umowa kredytu ważna mimo niedozwolonych postanowień dot. marży banku

Powodowie, którzy zaciągnęli w 2008 r. kredyt indeksowany do franka szwajcarskiego (CHF), żądali zasądzenia od banku kwot zapłaconych rat kredytowych z odsetkami oraz o ustalenie, że zawarta przez strony umowa kredytu jest nieważna. To było żądanie główne powodów w pozwie wniesionym do Sądu Okręgowego w Legnicy. Ale było jeszcze żądanie ewentualne (na ponad 25 tys. zł z odsetkami)  - na wypadek, gdyby sąd uznał, że umowa nie jest nieważna w całości. To żądanie ewentualne dotyczyło zwrotu części zapłaconych rat kredytowych– zdaniem powodów - zawyżonych z powodu wadliwego prawnie mechanizmu przeliczeń związanych z indeksacją kredytu do waluty obcej. Przeliczenia te następowały zgodnie z tabelą kursową banku (na podstawie (§ 17 ust. 1 umowy kredytu).

Sąd Okręgowy w Legnicy oddalił powództwo główne w całości oraz zasądził od pozwanego na rzecz powodów solidarnie tylko 1574,14 zł z odsetkami. W pozostałym zakresie oddalono także powództwo ewentualne.  Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu pierwszej instancji w całości. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił apelację.

Sąd Apelacyjny stwierdził, że konstrukcja kredytu indeksowanego do waluty obcej sama w sobie jest dopuszczalna. Oceny tej nie zmienia fakt wtórnej nieopłacalności umowy dla powodów, będącej wynikiem wzrostu kursu franka szwajcarskiego w stosunku do złotego polskiego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, fakt ten nie oznacza również, że postanowienia związane z mechanizmem indeksacji kredytu mają w całości charakter postanowień niedozwolonych w rozumieniu art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c. 

Sąd Apelacyjny wskazał też, że w przypadku kredytu indeksowanego w walucie obcej kredytobiorca ponosi, oprócz odsetek, koszty związane ze zmianą kursu walut oraz przeliczeniami pieniądza polskiego na obcy (tzw. spread walutowy), oraz że kredytobiorca już w chwili zawierania umowy powinien znać mechanizm ustalania tych kosztów, by mieć świadomość konsekwencji ekonomicznych tych postanowień.
Jako, że umowa kredytu nie zawierała jasnego opisu procesu ustalania marż kupna oraz sprzedaży banku, to – zdaniem Sądu Apelacyjnego – postanowienia umowne przewidujące te marże nie wiązały powodów z uwagi na ich niedozwolony charakter (na podstawie art. 385¹ § 1 zd. 1 oraz art. 385³ pkt 20 kodeksu cywilnego).

Sąd Apelacyjny uznał, że dopuszczalne jest uznanie za niedozwolone wyłącznie tej części umowy, która przewidywała doliczanie do (i – odpowiednio – odliczanie od) kursów NBP marży banku. Bowiem w tym przypadku nie dochodzi do zmiany lub uzupełnienia umowy, lecz jedynie wyeliminowania z umowy kredytu postanowień niedozwolnych prawnie (abuzywnych).

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, kursy Narodowego Banku Polskiego mają charakter obiektywny, niezależny od pozwanego, a stosowanie ich do przeliczeń niezbędnych do wykonania umowy kredytu indeksowanego nie prowadzi do pokrzywdzenia konsumentów.

Powodowie wnieśli skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego od wyroku Sądu Apelacyjnego.

Niedozwolone postanowienia umowne (klauzule abuzywne) w kodeksie cywilnym

Warto, w kontekście omawianej sprawy, przypomnieć treść art. 385¹ kodeksu cywilnego:
§ 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
§ 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.
§ 3. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.
§ 4. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

Na podstawie art. 385² kodeksu cywilnego , oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.

W art. 385³ kodeksu cywilnego znajduje się  katalog niedozwolonych postanowień umownych. Jednym z nich jest wskazany przez Sąd Apelacyjny w omawianej sprawie pkt 20), który za klauzulę abuzywną uznaje postanowienie, które przewiduje uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy.

Warto też zauważyć, że na podstawie art. 385⁵ kodeksu cywilnego, przepisy dotyczące konsumenta, zawarte w art. 385¹–385³, stosuje się do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.

Tezy i argumentacja Sądu Najwyższego

 Sąd Najwyższy w wyroku z 6 grudnia 2024 r. oddalił skargę kasacyjną powodów i podzielił stanowisko i argumentację sądów wcześniejszych instancji.

Sąd Najwyższy przypomniał m.in., że za sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej są uznawane postanowienia, zgodnie z którymi kredytodawca staje się upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu. Postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są jednak bezwzględnie nieważne, lecz – stosownie do art. 385¹ k.c. – nie wiążą konsumenta. Tak orzekał Sąd Najwyższy w uchwale z 28 kwietnia 2022 r., sygn.. III CZP 40/22 (OSNC 2022, nr 11, poz. 109).
Zdaniem SN szczególna sankcja wynikająca z art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c. wyprzedza w takich wypadkach sankcję nieważności czynności prawnej, która wynikałaby z art. 58 § 1 w zw. z art. 353¹ k.c., ewentualnie z art. 58 § 2 k.c., ze względu na przyznanie jednej ze stron możliwości dowolnego kształtowania zakresu zobowiązań kontrahenta. 

W uzasadnieniu omawianego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że ocena sprawy sprowadzała się do zbadania, czy – zgodnie z założeniem obu Sądów orzekających w toku instancji – przedmiotem oceny z perspektywy art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c. mogą być tylko te fragmenty umowy kredytu, które przewidywały powiększenie/pomniejszenie kursu NBP o marżę banku. Za istotne SN uznał przy tym to, że użyty w art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c. termin „postanowienia umowy" nie może być pojmowany jako równoznaczny z wyodrębnioną graficznie jednostką redakcyjną tekstu kontraktu albo ze zdaniem w sensie gramatycznym. Przeciwnie, przedmiotem badania na podstawie przywołanego przepisu jest mający samodzielne znaczenie normotwórcze fragment umowy – niezależnie od tego, czy stanowi on wyodrębnioną graficznie i gramatycznie całość, czy fragment większej jednostki redakcyjnej (np. paragrafu, punktu lub zdania), albo daje się wywieść w drodze wykładni z szeregu wyodrębnionych elementów lub zdań.

Sąd Najwyższy stwierdził, że wzorzec umowy, taki jak zastosowany w sprawie przez strony umowy kredytu, był już przedmiotem licznych wypowiedzi orzecznictwa. SN zgodził się, że postanowienie umowne dotyczące marży banku w odniesieniu do ustalania kursu franka szwajcarskiego ma charakter samodzielny, co pozwala na eliminację jedynie tego postanowienia. Podstawą do przyjęcia takiego poglądu była konstatacja o samodzielnym względem odwołania się przez strony do kursu NBP charakterze spreadów walutowych. Marże walutowe pełnią bowiem samodzielną funkcję ekonomiczną (stanowią źródło zysku banku) i nie są immanentnie związane z mechanizmem indeksacji kredytu. Ostatecznie zatem, dzięki wskazaniu w umowie na obiektywne źródło danych potrzebnych do funkcjonowaniu mechanizmu przeliczeń walutowych w postaci kursów średnich NBP, umowa mogła dalej wiązać strony po wyeliminowaniu z niej postanowień uznanych za niedozwolone.

W uzasadnieniu wyroku z 6 grudnia 2024 r. Sąd Najwyższy podkreślił również, że usunięcie postanowień odnoszących się do marż banku nie oznacza zmiany nieuczciwego warunku, w szczególności zastąpienia niedozwolonego postanowienia umownego innym postanowieniem. Zdaniem SN, działanie Sądów obu instancji uzasadnione było prawidłową oceną o tym, że klauzule wiążące sporny kredyt z walutą obcą (po kursach NBP) były odrębne względem uznanych za niedozwolone postanowień, które pozwalały bankowi na doliczanie do wspomnianych kursów niesprecyzowanej bliżej marży. Odwołano się przy tym do wykładni prawa Unii Europejskiej dokonanej w wyroku TSUE z 29 kwietnia 2021 r., C-19/20, I.W. i R.W. przeciwko Bankowi BPH S.A., w którym dopuszczono indywidualną kontrolę elementów redakcyjnych umowy mających samoistne znaczenie oraz wyeliminowanie – w miejsce całej jednostki redakcyjnej – jedynie takiej jej części, która z jednej strony ma samodzielne znaczenie, a z drugiej – spełnia kryteria uznania jej za niedozwoloną.

Źródło: Wyrok Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2024 r. z uzasadnieniem (sygn. akt II CSKP 132/23)