WIBOR i stopa referencyjna w umowach kredytu konsumenckiego. Polemika prawnika z ekonomistą

• Rozporządzenie BMR a WIBOR
• Czy można stosować stopę referencyjną NBP jako podstawę do określenia oprocentowania kredytu konsumenckiego?
• Kredyty bez prowizji
• Dlaczego trwają prace nad nowym wskaźnikiem referencyjnym, który ma zastąpić WIBOR

Niniejsza polemika dotyczy artykułu:

Rozporządzenie BMR a WIBOR

W pierwszej kolejności chciałbym odnieść się do tezy podniesionej w komentowanym artykule, jakoby indeks stawał się pełnoprawnym wskaźnikiem dopiero w chwili uzyskania licencji na administrowanie a GPW Benchmark uzyskał ją dopiero od KNF 16 grudnia 2020. Dalej zaś autor artykułu wskazuje, że z tego powodu w przyszłości może dochodzić do kwestionowania wskaźnika użytego w umowie kredytowej właśnie na podstawie jego niezgodności z ustawą – mowa tutaj o umowy kredytów hipoteczny zawartych pomiędzy 22 października 2017 a 15 grudnia 2020. Zdaniem autora ustawa o kredycie hipotecznym wymagała stosowania wskaźnika referencyjnego zgodnego z unijnym rozporządzeniem BMR, a WIBOR miał rzekomo takim wskaźnikiem nie być.

Przykład ten dobrze obrazuje, czym różni się analiza prawna przeprowadzana przez nie-prawnika od tej, jaką przeprowadza prawnik. Dla każdego prawnika jasnym jest bowiem, że oceniając sytuacje, które miały miejsce na etapie wchodzenia w życie nowych przepisów – tu rozporządzenia BMR – w pierwszej kolejności poszukiwać należy przepisów przejściowych (intertemporalnych). Należy bowiem oczekiwać, że poważne instytucje składające się na prawodawcę unijnego nie doprowadzą do sytuacji, w której z uwagi na wejście w życie nowego prawa wszystkie wskaźniki referencyjne w Unii Europejskiej zostaną nagle zawieszone – co skutkowałoby załamaniem się rynków finansowych - na wiele miesięcy czy nawet lat w związku z procesem udzielania ich administratorom licencji na nowych zasadach. Ta oczywistość umyka jednak nie-prawnikowi zajmującemu się analizą prawną.

I tak oczywiście rozporządzenie BMR zawiera stosowne przepisy przejściowe. W szczególności zaś przepis art. 51, który w ustępie 1 stanowi, iż podmiot opracowujący indeks, który opracowuje wskaźnik referencyjny, występuje z wnioskiem o udzielenie zezwolenia lub o rejestrację, zgodnie z art. 34, do dnia 1 stycznia 2020 r.

Ustęp 3 tego artykułu stanowi zaś: Podmiot opracowujący indeks może nadal opracowywać istniejący wskaźnik referencyjny, który mogą stosować podmioty nadzorowane, do dnia 1 stycznia 2020 r., lub, jeżeli podmiot opracowujący indeks złoży wniosek o udzielenie zezwolenia lub rejestrację zgodnie z ust. 1 – do czasu odmowy udzielenia zezwolenia lub dokonania rejestracji, o ile taka nastąpi.

Licencję na administrowanie wskaźnikiem spółka GPW Benchmark – administrator WIBOR-u - uzyskała od KNF 16 grudnia 2020 r., ale ze stosownym wnioskiem wystąpiła już 6 grudnia 2019 r. W myśl przywołanych wyżej przepisów rozporządzenia BMR mogła więc w całym tym okresie ustalać wskaźnik WIBOR i był to wskaźnik, o którym mowa w przepisach rozporządzenia. Skoro spółka GPW Benchmark złożyła stosowny wniosek przed 1 stycznia 2020 r., to mogła opracowywać indeks a kredytodawcy mogli go stosować aż do czasu odmownej decyzji KNF. Skoro zaś KNF nie udzieliła decyzji odmownej, a wręcz przeciwnie – udzieliła licencji administratorowi, to przez cały ten okres wskaźnik WIBOR spełniał wymogi BMR i jego stosowanie było legalne.

Czy można stosować stopę referencyjną NBP jako podstawę do określenia oprocentowania kredytu konsumenckiego?

W swym artykule pan Krzysztof Szymański przeprowadza też kolejną, zaskakującą analizę prawną. Mianowicie, wbrew jasnemu stanowisku KNF, twierdzi, że nie jest dopuszczalne stosowanie w umowach kredytu konsumenckiego stopy referencyjnej NBP jako podstawy do określenia oprocentowania kredytu. Autor komentowanego artykułu doszukuje się sprzeczności pomiędzy ustawą o kredycie konsumenckim, dopuszczającą możliwość stosowania stóp banku centralnego, a rozporządzeniem BMR. Mianowicie twierdzi on, że stopa referencyjna NBP nie jest wskaźnikiem referencyjnym, o którym mowa w przepisach BMR, nie może być więc stosowana w umowach kredytu, nawet jeśli wprost dopuszcza to polska ustawa o kredycie konsumenckim.

Jak wywodzi autor komentowanego artykułu: Już preambuła (art.1) Rozporządzenia BMR wskazuje, że: „Niniejsze rozporządzenie wprowadza wspólne ramy mające na celu zapewnienie dokładności i rzetelności indeksów stosowanych w Unii jako wskaźniki referencyjne w instrumentach i umowach finansowych lub do pomiaru wyników funduszy inwestycyjnych. Niniejsze rozporządzenie przyczynia się w ten sposób do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, zapewniając jednocześnie wysoki poziom ochrony konsumentów i inwestorów.”.

Poprzestanie jedynie na zacytowanym powyżej fragmencie jest jednak zdecydowanie niewystarczające. Należy bowiem zauważyć, że ustawa o kredycie konsumenckim stanowi wprowadzenie do polskiego porządku prawnego Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki. Rzeczona Dyrektywa posługuje się sformułowaniem „indeksu lub stopy referencyjnej” i odbiciem tych regulacji są odpowiednie przepisy ustawy o kredycie konsumenckim.

Co istotne, Rozporządzenie BMR wprowadziło istotną zmianę do Dyrektywy 2008/48/WE. Była to zmiana art. 5 ust. 1 w następującym brzmieniu: Jeżeli w umowie o kredyt stosuje się odniesienie do wskaźnika referencyjnego w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 3 [Rozporządzenia BMR], kredytodawca, lub w stosownych przypadkach pośrednik kredytowy, podaje konsumentowi nazwę wskaźnika referencyjnego i jego administratora oraz informuje o potencjalnych konsekwencjach dla konsumenta w osobnym dokumencie, który może zostać załączony do standardowego europejskiego arkusza informacyjnego dotyczącego kredytu konsumenckiego.

Tym samym, po pierwsze, Rozporządzenie BRM nie zmieniło przepisów Dyrektywy 2008/48/WE odnoszących się do możliwości stosowania „indeksu lub stopy referencyjnej” w umowach kredytu konsumenckiego. Po drugie, nawet w nowo wprowadzanym art. 5 ust. 1 Dyrektywy (w treści Rozporządzenia BMR), ustawodawca unijny posłużył się sformułowaniem „jeżeli w umowie o kredyt stosuje się odniesienie do wskaźnika referencyjnego”, a więc musiał zakładać również takie sytuacje, kiedy stosowane są inne podstawy oprocentowania niż wskaźnik referencyjny.

Na tym jednak nie koniec. W dniu 18 października 2023 r. uchwalona została nowa Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2225 w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca Dyrektywę 2008/48/WE (ze skutkiem od dnia 20 listopada 2026 r.; nie oznacza to jednak końca jej obowiązywania, ponieważ Dyrektywa 2008/48/WE będzie nadal znajdowała zastosowanie do umów o kredyt zawartych do dnia 20 listopada 2026 r. – do czasu ich rozwiązania). Dyrektywa 2023/2225 zawiera analogiczne postanowienia dotyczące oprocentowania zmiennego kredytu konsumenckiego, jak Dyrektywa 2008/48/WE, dopuszczając stosowanie w umowach kredytu konsumenckiego „indeksów lub stóp referencyjnych”, bez ograniczenia do jedynie wskaźników referencyjnych.

Przepisy ustawy o kredycie konsumenckim pozostają więc w pełni zgodne z regulacją unijną.

Nie oznacza to, że omawiane zagadnienie jest proste, wprost przeciwnie. Jednak apele o doprecyzowanie pojęciowe między poszczególnymi aktami prawodawstwa unijnego należy traktować jedynie jako postulaty o zmianę prawa (de lege ferenda), a nie wyprowadzać z nich nieprawidłowych pod kątem prawnym wniosków o rzekomej niezgodności ustawy o kredycie konsumenckim z regulacjami unijnymi.

Ta sama zasada odnosi się nie tylko do stopy referencyjnej NBP, ale też do wskaźników takich jak WIBOR czy WIRON. Podnoszone w artykule pana Krzysztofa Szymańskiego zarzuty, jakoby wskaźnikami tymi łatwo można było manipulować, nie uwzględniają kwestii kluczowej z puntu widzenia sporów prawnych. Mianowicie, że wskaźniki te spełniały i nadal spełniają wymogi Rozporządzenia BMR. Co więcej, wskaźnik WIBOR ustalany był na podstawie wiążących kwotowań – banki uczestniczące w panelu były zobowiązane zawierać transakcje po podanym kwotowaniu. Tymczasem rozporządzenie BMR w ramach kaskady danych dopuszcza ustalanie wskaźnika również na podstawie kwotowań niewiążących, a nawet opinii ekspertów. Prawodawca unijny, wprowadzając kaskadę danych uznał te ostatnie za mniej wiarygodne od kwotowań wiążących, a mimo tego dopuścił ustalanie wskaźników referencyjnych na ich podstawie.

WIBOR ustalany był więc w sposób, który nie tylko spełniał wymogi BMR, ale dodatkowo zasady jego ustalania zapewniały jego wiarygodność w stopniu znacznie wyższym niż dopuszczalne przez BMR minimum.

Niezadowolenie z zasad przyjętych w powszechnie obowiązujących przepisach to nie jest wystarczający powód do twierdzenia, że wskaźnik referencyjny, czy jego stosowanie w umowach kredytu było niezgodne z prawem. Zachodzi tu nieporozumienie co do oceny legalności danego działania oraz formułowania postulatów zmiany prawa na przyszłość.

Kredyty bez prowizji

Skutkiem podobnego braku zrozumienia przepisów wydaje się być kolejna z tez komentowanego artykułu. Jego autor wskazuje bowiem, że: Banki rozpoczęły akcję „rolowania” kredytów, zamieniając te z kredytowaną prowizją na kredyty bez prowizji. Celem tego działania jest upływ rocznego terminu wskazanego w art. 45 ustawy o kredycie konsumenckim, co miałoby pozbawić klientów prawa do dochodzenia roszczeń w ramach sankcji kredytu darmowego.

Otóż decyzja niektórych kredytodawców, aby udzielić kredytu bez prowizji jest decyzją biznesową danego kredytodawcy. Niestosowanie prowizji dotyczy oczywiście nowych umów, zawieranych obecnie. Nie ma ono jednak, ani w przypadku tych umów ani w przypadku umów już zawartych nic wspólnego z upływem rocznego terminu do złożenia oświadczenia o skorzystaniu z sankcji kredytu darmowego. Termin ten liczy się bowiem od wykonania umowy. Niezależnie od tego, czy przyjąć, że wykonanie umowy oznacza w tym przypadku wypłatę ostatniej transzy kredytu, czy całkowitą spłatę kredytu, to z pewnością żadnego znaczenia dla ustalenia początku biegu tego terminu nie ma to, czy zawarcie umowy było związane z zapłatą prowizji, czy też prowizja ta nie była pobierana. To jakby porównywać kąt prosty z temperaturą wrzenia wody.

Dlaczego trwają prace nad nowym wskaźnikiem referencyjnym, który ma zastąpić WIBOR

W ramach niniejszej polemiki przyjrzeć powinniśmy się również działaniom Narodowej Grupy Roboczej ds. Wskaźników Referencyjnych, która została wywołana do odpowiedzi w omawianym artykule ekonomisty K. Szymańskiego w zakresie wskaźnika WIRON i indeksu WIRF. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że prowadzone prace nad reformą wskaźnika referencyjnego wpisują się w ogólnoświatową tendencję do odchodzenia od wskaźników typu IBOR na rzecz stawek czysto transakcyjnych, najczęściej jednodniowych. W żadnym jednak razie nie świadczą one o wadliwości wskaźnika WIBOR, lecz wynikają z proaktywnej postawy polskiego rynku finansowego wpisującego się trend ogólnoświatowy.

Pierwotnie Komitet Sterujący Narodowej Grupy Roboczej wybrał wskaźnik WIRON jako następcę WIBOR-u, jednak ostatecznie, wskutek realizowanego przeglądu i analizy kilku różnych wskaźników alternatywnych dla WIBOR (wniosek w tej sprawie złożyło Ministerstwo Finansów), w grudniu ubiegłego roku zdecydowano się na indeks z rodziny WIRF o technicznej nazwie WIRF– (jako docelową nazwę indeksu wybrano POLSTR – Polish Short Term Rate). Decyzja o rezygnacji z WIRON-u była podyktowana tym, że przy wyliczaniu wysokości tego wskaźnika brano pod uwagę również depozyty składane przez duże przedsiębiorstwa, co w praktyce potencjalnie mogło generować problemy. W przypadku hipotetycznie nieprawidłowej autokwalifikacji takiego podmiotu jako dużego przedsiębiorstwa (a nie np. małego lub średniego), występowałaby konieczność następczych korekt wskaźnika.

Z kolei indeks WIRF– (POLSTR) będzie bazował na jednodniowych depozytach niezabezpieczonych instytucji kredytowych i finansowych, a więc głównie banków i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Z przebiegu konsultacji publicznych wynika również, że WIRF– cechuje się wystarczającym zasobem transakcyjnym.

Co ciekawe, autor komentowanego artykułu popada na jego łamach w wewnętrzną sprzeczność. Z jednej strony podważa wskaźniki typu IBOR powołując się na mechanizm ich obliczania, który dopuszcza możliwość ustalania wskaźnika na podstawie wiążących „ofert” panelistów, a nie rzeczywistych transakcji, z drugiej natomiast – atakuje indeks typu WIRF z uwagi na to, że byłby on ustalany właśnie na podstawie rzeczywiście przeprowadzonych transakcji. Przy czym, wysuwana przez autora teza dotyczącą potencjalnych manipulacji nowym wskaźnikiem jest zdecydowanie zbyt daleko idącą. Przypominam, że manipulowanie wskaźnikiem referencyjnym jest czynem zabronionym zarówno przepisami Rozporządzenia BMR, jak i przepisami rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 596/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie nadużyć na rynku (tzw. Rozporządzenie MAR). Ponadto, Rozporządzenie BMR nakłada na administratora wskaźnika szereg restrykcyjnych obowiązków w zakresie zarządzania i konfliktu interesów (art. 6 Rozporządzenia BMR).

Mam nadzieję, że poczynione w niniejszym artykule wyjaśnienia rozwieją wątpliwości, jakie mogły pojawić się po lekturze komentowanego artykułu K. Szymańskiego. Istotnym jest bowiem, aby ocena zgodności lub niezgodności z prawem danego postanowienia umowy prowadzona była z perspektywy rzetelnej analizy przepisów, a nie pozaprawnych, subiektywnych ocen.

Wojciech Wandzel, adwokat, lider Praktyki Banking & Finance w KKG Legal