Wydziedziczenie polega na pozbawieniu uprawnionych spadkobierców prawa do zachowku. Spadkodawca może to zrobić, ale jego swoboda w tym zakresie jest ograniczona przepisami Kodeksu cywilnego. W jakich sytuacjach spadkodawca może wydziedziczyć spadkobiercę? Jak dokonuje się wydziedziczenia? Jakie są skutki wydziedziczenia?
- Kogo można wydziedziczyć
- Jak dokonać wydziedziczenia
- Jakie są przyczyny wydziedziczenia
- Postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
- Przestępstwo przeciwko spadkodawcy albo osobom najbliższym
- Niedopełnianie obowiązków rodzinnych
- Przyczyna wydziedziczenia w testamencie
- Jakie są skutki przebaczenia
- Wydziedziczenie nie obejmuje dzieci wydziedziczonego
Wydziedziczenie przybiera w języku potocznym różne znaczenia. Bywa czasem rozumiane jako pozbawienie spadkobiercy prawa do dziedziczenia lub do spadku, albo też – jako pominięcie milczeniem w testamencie osoby należącej do kręgu spadkobierców ustawowych. Znaczenie prawne terminu „wydziedziczenie” jest określone przepisami Kodeksu cywilnego w sposób jednoznaczny: Wydziedziczenie jest to pozbawienie niektórych osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych prawa do zachowku.
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się:
- jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
- w innych wypadkach – połowa wartości udziału spadkowego.
Zachowek to określona powyżej część wartości udziału spadkowego.
Kogo można wydziedziczyć
Spadkodawca może wydziedziczyć jedynie osoby uprawnione do zachowku, czyli:
- zstępnych,
- małżonka,
- rodziców.
W odniesieniu do pozostałych spadkobierców ustawowych – nawet jeśli zaistniałyby określone Kodeksem przesłanki wydziedziczenia – wydziedziczenie jest bezprzedmiotowe, ponieważ spadkobiercy ustawowi inni niż wymienieni wyżej nie są uprawnieni do zachowku.
Jak dokonać wydziedziczenia
Spadkodawca ma pełną swobodę co do wyboru osób, które będą po nim dziedziczyć. Sporządzając testament może powołać do spadku tylko niektóre osoby spośród spadkobierców ustawowych, a jeżeli taka jest jego wola – może powołać do całego spadku osoby w ogóle nie należące do kręgu najbliższej rodziny. Prawo zabezpiecza majątkowe interesy członków najbliższej rodziny poprzez zachowek, zarazem przyznaje spadkodawcy możliwość pozbawienia ich prawa do zachowku.
Swoboda spadkodawcy w zakresie wydziedziczenia jest jednak ograniczona w ten sposób, że:
- spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku tylko w testamencie,
- spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył,
- wydziedziczenie może nastąpić z przyczyn określonych przepisami Kodeksu cywilnego,
- przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z treści testamentu.
Jakie są przyczyny wydziedziczenia
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu zawierającego oświadczenie spadkodawcy w przedmiocie wydziedziczenia. Jeżeli przyczyną wydziedziczenia jest zdarzenie jednorazowe, musi ono nastąpić przed sporządzeniem testamentu. W przypadku, gdy podstawa pozbawienia prawa do zachowku jest stanem trwałym, musi on istnieć w chwili wydziedziczenia.
Postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
Przyczyną wydziedziczenia jest uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Postępowanie to musi mieć charakter uporczywy, wskazujący na trwałość nagannych zachowań osoby uprawnionej do zachowku. Osoba ta musi przy tym działać wbrew woli spadkodawcy. Jeśli bowiem jej zachowanie (np. naganny tryb życia) było oczywiście sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, ale było aprobowane przez spadkodawcę, to wydziedziczenie na tej podstawie będzie nieważne.
Przestępstwo przeciwko spadkodawcy albo osobom najbliższym
Przyczyną wydziedziczenia jest także dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu określa rozdział XIX, a przeciwko wolności – rozdział XXIII Kodeksu karnego.
Niedopełnianie obowiązków rodzinnych
Ostatnią przyczyną wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Zachowanie osoby uprawnionej do zachowku musi mieć charakter uporczywy, a więc przejawiać się w sposób trwały. Niedopełnianie obowiązków może polegać np. na pozbawieniu spadkodawcy niezbędnej opieki podczas ciężkiej choroby, czy też wymaganej ze względu na jego podeszły wiek, zerwaniu kontaktów rodzinnych itp. Kodeks nie definiuje tych obowiązków, ani ich nie wylicza, choćby przykładowo.
Uporczywość działań lub zaniechań uprawnionego do zachowku musi być objęta jego świadomością. Podstawą wydziedziczenia nie mogą być zachowania niezależne od jego woli, np. zaniedbywanie obowiązków rodzinnych wskutek przewlekłej choroby.
Rozwiąż nasz quiz i sprawdź, co wiesz o testamentach!
ShutterStock
Przyczyna wydziedziczenia w testamencie
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Kodeks nie wymaga, by testator precyzyjnie opisał w testamencie okoliczności stanowiące przyczynę wydziedziczenia i podał uzasadnienie swojej decyzji. Żeby jednak wydziedziczenie było skuteczne, z treści testamentu, choćby pośrednio musi wynikać przyczyna wydziedziczenia, którą można zakwalifikować jako jedną z określonych przepisami podstaw wydziedziczenia.
Jakie są skutki przebaczenia
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Wydziedziczenie następujące po akcie przebaczenia jest więc niewątpliwie nieskuteczne.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło. Pogląd ten spotkał się z krytyką doktryny prawa. Jej przedstawiciele podnoszą, że skoro wydziedziczenie może nastąpić tylko w testamencie, to także uchylenie skutków dokonanego wydziedziczenia powinno być nastąpić poprzez zmianę lub odwołanie testamentu zawierającego oświadczenie o wydziedziczeniu.
Wydziedziczenie nie obejmuje dzieci wydziedziczonego
Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Skutki wydziedziczenia dotyczą więc jedynie samego wydziedziczonego, a nie jego zstępnych. Jeśli np. ojciec wydziedziczy syna, to prawo do zachowku przysługuje wciąż wnukom spadkodawcy.
W przypadku wydziedziczenia małżonka bądź rodziców analogiczna reguła nie znajduje zastosowania.