Czy można obniżyć wysokość należnego zachowku, jeżeli spadkobierca postępował względem spadkodawcy w sposób niemoralny? Co z możliwością odwołania się w takich sprawach do zasad współżycia społecznego, określonych w artykule 5 Kodeksu cywilnego?
- Obniżenie zachowku z powodu zachowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego?
- O czym mówi art. 5 Kodeksu cywilnego?
- Komu przysługuje zachowek?
Obniżenie zachowku z powodu zachowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego?
W polskim prawie nie ma przepisu, który wprost regulowałby tę kwestię. Jednak w orzecznictwie sądów dominuje pogląd, iż można obniżyć zachowek ze względu na zasady współżycia społecznego. „W sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c.” - stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 1981 r. (sygn. III CZP 18/81).
Pamiętajmy jednak, iż tego typu rozwiązanie może być stosowane tylko w wyjątkowych sytuacjach. Ponadto każda sprawa jest inna i o ewentualnym obniżeniu należnego zachowku decyduje sąd.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 grudnia 2019 r. (sygn. akt I CSK 271/19) podkreślił, iż „zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone, także do spadkowych praw podmiotowych. Ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Pozbawienie osoby uprawnionej zachowku na mocy art. 5 k.c., może nastąpić jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a zatem również nie objętych treścią art. 928 i 1008 k.c.; możliwe jest to również z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy, jak również w stosunku do zobowiązanego do wypłaty zachowku. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. są pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Dlatego dla zastosowania art. 5 k.c. konieczna jest ocena całokształtu szczególnych okoliczności danego wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia prawa z konkretnym stanem faktycznym”.
”Konflikt w pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym był wywołany przez samego spadkobiercę. To spadkodawca naruszał zasady współżycia społecznego. Złe stosunki pomiędzy powodem a spadkodawcą nie mogą być w takiej sytuacji wystarczającą podstawą nie tylko do pozbawienia prawa do zachowku lecz także nie są wystarczającą podstawą do ograniczenia zachowku" - uznał przykładowo Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 26 kwietnia 2016 r. (I ACa 31/16) .
O czym mówi art. 5 Kodeksu cywilnego?
Zgodnie z art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Komu przysługuje zachowek?
Jak stanowi Kodeks cywilny zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału
Gdy zaś uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2023 r., poz. 2809);
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz. U. z 2024 r., poz. 1061).