Testament można podważyć w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, a także w toku innego postępowania, np. postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Możliwość podważenia ważności testamentu istnieje, jeżeli zachodzi jedna z przesłanek z art. 945 § 1 kodeksu cywilnego (k.c.). Zgodnie z tym przepisem.testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
Zgodnie z art. 945 § 2 k.c. „na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.”
Polecamy: INFORLEX Ekspert
Podważyć testament może każdy, kogo praw dotyczy wynik postępowania spadkowego. Najczęściej do podważenia testamentu dochodzi w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, poprzez podniesienie zarzutu nieważności testamentu.Na możliwość taką wskazał Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów w uchwale z dnia 30 grudnia 1968 r., sygn. akt III CZP 103/68: „Kwestionować testament można w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenia lub zmianę tego postanowienia. Dopuszcza się powództwo o ustalenie ważności lub nieważności testamentu, jeżeli interes powoda w powyższym postępowaniu nie może być zaspokojony.” W uzasadnieniu tej uchwały czytamy, że „w stanie prawnym obowiązującym od dnia 1 stycznia 1965 r. dopuszczalne jest powództwo o ustalenie nieważności testamentu. Jednakże brak jest interesu prawnego w wytoczeniu takiego powództwa, jeżeli interes prawny powoda może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku.” Uchwała ta nadal pozostaje aktualna. Praktyka wskazuje zaś, że kwestionowanie testamentu w toku postępowania spadkowego jest dopuszczalne. Podkreślenia jednak wymaga, że czynności tej nie można dokonać przed notariuszem.
Należy więc uznać za niewątpliwe, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd spadku jest powołany do oceny ważności testamentu i do rozstrzygnięcia zgłoszonych w tym względzie zarzutów. Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia nieważności testamentu spoczywa na osobie, która z okoliczności tej wywodzi skutki prawne.
Wymaga jednak zaznaczenia, że ustalenie w tym postępowaniu nieważności testamentu nie znajdzie wyrazu w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, gdyż możliwości takiej nie przewiduje art. 677 kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie zaś z zasadą prawną uchwaloną przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów w dniu 26.II.1968 r. w sprawie III CZP 101/67 "w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego nie jest dopuszczalne". W konsekwencji cytowanej zasady prawnej nie jest dopuszczalne w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rozstrzygnięcie sporu o ustalenie ważności lub nieważności testamentu w postanowieniu wstępnym. Ustalenie nieważności testamentu stanowi zatem przesłankę rozstrzygnięcia zamieszczonego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, która znajdzie wyraz w uzasadnieniu, a nie w sentencji postanowienia.
Konkludując - należy stwierdzić, że nie istnieją podstawy do twierdzenia, iż wyłączną drogą do ustalenia nieważności testamentu jest postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku bądź też w ogóle postępowanie nieprocesowe.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu w sprawach z zakresu prawa spadkowego nie usuwają dwutorowości postępowania w sprawach o ustalenie nieważności testamentu, gdyż nie przewidują wyłączności postępowania nieprocesowego dla takiego ustalenia i nie stanowią przeszkody do dokonania - stosownie do okoliczności - takiego ustalenia również w procesie. Nie ulega bowiem wątpliwości, że np. w procesie z powództwa zapisobiercy o wykonanie zapisu pozwany spadkobierca będzie się mógł bronić zarzutem nieważności testamentu ustanawiającego zapis i że w razie udowodnienia tego zarzutu ustalenie nieważności testamentu będzie przesłanką oddalenia powództwa. Podobnym zarzutem i z podobnym skutkiem może się bronić pozwany w procesie opartym na przepisie art. 1029 k.c., jeżeli prawa do spadku nie były jeszcze stwierdzone.
Paulina Piekarska, radca prawny z Kancelarii Radcy Prawnego Adam Sobota