Jakie działania małżonków są zawinione? Wprowadzenie
Za zawinione uznaje się działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego (art. 23 KRO, art. 24 KRO i art. 27 KRO) lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do trwałego oraz zupełnego rozkładu pożycia (szerzej zob. Pozew o rozwód bez orzekania o winie – wzór).
Warunkiem koniecznym do przypisania małżonkowi winy za rozkład pożycia jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy jego zachowaniem a rozkładem pożycia. Nie każde bowiem naruszenie obowiązków małżeńskich stanowić będzie o winie danego małżonka, lecz tylko to, które miało wpływ na spowodowanie (bądź utrwalenie) rozkładu pożycia małżeńskiego.
Przykład:
Nie można uznać małżonka winnego niewierności małżeńskiej, jeżeli drugi z małżonków dowiedział się o tym i mimo to kontynuował pożycie przez kilkanaście kolejnych lat (por. orz. SN z 25.8.1960 r., 4 CR 190/60, OSN 1961, nr 3, poz. 86).
Przykłady zawinienia
1) naruszenie obowiązku wierności, przy czym pamiętać należy, że naruszeniem obowiązku wierności jest także takie zachowanie się małżonka, które sprawia pozory naruszenia tego obowiązku. W szczególności jest nim zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej wskazujące na nawiązanie między nimi więzi erotyczno-emocjonalnej mogące nasuwać podejrzenie zdrady małżeńskiej lub w inny sposób wykraczające poza granice postępowania zakreślone powszechnie przyjętymi normami obyczajowości i przyzwoitości.
WAŻNE!
Pragnienie małżonka posiadania dziecka, którego nie może mieć z pożycia małżeńskiego, nie usprawiedliwia jego zdrady małżeńskiej (por. uzasadnienie wyr. SN z 26.10.2000 r., II CKN 956/1999, LEX nr 45570).
WAŻNE!
Nie stanowi cudzołóstwa gwałt, którego ofiarą padł współmałżonek, cudzołóstwa nie stanowi także stosunek odbyty przez współmałżonka z osobą trzecią w warunkach, w których nie mógł on zrozumieć znaczenia swojego postępowania.
WAŻNE!
Związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, lecz po wystąpieniu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, nie daje podstawy do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład (por. wyr. SN z 28.9.2000 r., IV CKN 112/00, LEX nr 44291).
2) zmiana religii przez jednego z małżonków, która może być – w konkretnych okolicznościach – uznana za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia (por. wyr. SN z 25.8.2004 r., IV CK 609/03, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 139).
3) brak tolerancji dla odmiennych poglądów religijnych, politycznych czy społecznych współmałżonka – zwłaszcza wtedy, gdy wynikiem braku tolerancji jest ośmieszanie czy poniżanie współmałżonka.
4) stosowanie przemocy i agresywny stosunek do współmałżonka, który może wyrażać się w zniewagach słownych, poniżaniu godności osobistej, zniesławianiu czy naruszaniu nietykalności osobistej. Wszystkie tego rodzaju czyny prowadzą do rozkładu pożycia małżeńskiego. Nawet jednorazowy postępek małżonka wyrażający się w ciężkim znieważeniu, zniesławieniu, poniżeniu godności osobistej czy pobiciu może w określonych okolicznościach stać się przyczyną rozkładu pożycia.
5) niedozwolona reakcja jednego z małżonków na naganne zachowanie się drugiego, która może stanowić podstawę przypisania winy za rozkład pożycia małżeńskiego. Naganna reakcja małżonka na nieodpowiednie zachowanie się drugiego małżonka jest niedopuszczalna i może prowadzić do uznania współwiny w rozkładzie pożycia. Taką niewłaściwą reakcją może być np. urządzanie gorszących awantur lub bicie współmałżonka (por. wyr SN z 28.3.2003 r., IV CKN 1957/00, LEX nr 121734).
6) poniżanie współmałżonka poprzez odmawianie mu równego poziomu życia (por. orz. SN z 9.04.1953 r., II C 2911/52, LEX nr 293851).
7) zaniedbania w sferze współdziałania dla dobra rodziny, w tym zachowania małżonka polegające na częstym opuszczaniu wspólnego domu i wyjazdach do rodziców, nie zawsze spowodowanych postępowaniem drugiego małżonka, zaniedbywaniu w czasie pobytów u rodziców – trwających kilka, a niekiedy kilkanaście tygodni – obowiązków domowych, swobodnym określaniu daty powrotu do domu, zbyt emocjonalnym i niedojrzałym podejściu do wyłaniających się konfliktów (por. wyr. SN z 1.10.1997 r., I CKN 246/97, LEX nr 668911).
8) niechęć do podjęcia pracy zarobkowej przez jednego z małżonków, pomimo istnienia takiej możliwości, przeznaczanie majątku wspólnego wyłącznie na własne potrzeby.
9) uzależnianie pożycia od takich zachowań ze strony drugiego małżonka, które wywołują uzasadniony sprzeciw z jego strony (np. od dokonania określonych czynności faktycznych i prawnych w sferze majątkowej).
10) postawa egocentryczna i ambicjonalna oraz nieumiejętność rozwiązywania konfliktów, która w drastycznych przypadkach prowadzi do przemocy fizycznej (por. wyr. SN z 5.11.1999 r., III CKN 799/99, LEX nr 528139).
WAŻNE!
Wynikający z art. 23 KRO obowiązek współdziałania małżonków dla dobra rodziny wymaga od obojga czynienia sobie ustępstw i zachowania proporcji w realizacji sprzecznych zamierzeń (por. wyr. SN z 3.4.2003 r., V CK 423/02, LEX nr 583965).
11) porzucenie współmałżonka niewywołane uzasadnioną przyczyną, w tym opuszczenie żony w ciąży, nieinteresowanie się porodem.
12) brak lojalności jednego z małżonków wobec drugiego, wyrażający się np. „inspirowaniem” kontroli ZUS, inspekcji pracy i urzędu skarbowego u małżonka prowadzącego działalność gospodarczą, nieprzyzwoitym prowadzeniem procesu rozwodowego – dotyczy to w szczególności rozmyślnego przytaczania fałszywych twierdzeń ubliżających drugiemu małżonkowi.
13) zawiadomienie organów ścigania o popełnieniu przez małżonka przestępstwa, w wyniku którego nastąpiło wszczęcie postępowania karnego i uniewinnienie tego małżonka od danego czynu ALE jeżeli małżonek nie skorzystał z przysługującego mu prawa odmowy zeznań i złożył w charakterze świadka prawdziwe zeznanie obciążające współmałżonka, nie musi to uzasadniać ustalenia, że w ten sposób zawinił on rozkładowi pożycia małżeńskiego.
14) przesadna zazdrość, prowadzenie zaborczej kontroli i nieuzasadnione niczym ograniczanie współmałżonka, w szczególności jego kontaktów z rodziną (por. wyrok SA w Łodzi z 27.09.2017 r., I ACa 168/17, LEX nr 2387005).
15) niewłaściwe zachowanie się jednego z małżonków wobec matki drugiego z małżonków, przejawiające się w znieważaniu jej i biciu, a tym bardziej w nastawaniu na jej życie (por. orz. SN z 13.9.1950 r., C. 335/50, NP 1951, nr 11, s. 46).
16) odmowa pożycia fizycznego. Niewypełnienie przez jednego z małżonków obowiązku utrzymywania więzi fizycznej nie daje podstaw do dochodzenia jego przymusowego wykonania, pociąga jednak za sobą możliwość zastosowania swego rodzaju sankcji pośrednich, np. w postaci przypisania winy za rozkład pożycia małżonków w postępowaniu o rozwód.
17) nałogi (w tym alkoholizm, narkomania, hazard i uzależnienie od Internetu) – wśród form uzależnienia od Internetu wymienia się uzależnienie od relacji wirtualnych, co definiowane jest jako potrzeba nawiązywania relacji przyjacielskich lub intymnych za pośrednictwem Internetu. Zaangażowanie małżonka w taką formę relacji prowadzić może do osłabienia, a nawet ustania więzi małżeńskich.
Przykłady braku zawinienia
1) opuszczenie mieszkania przez małżonka będącego ofiarą przemocy domowej lub czyniącego tak z innych obiektywnie ważnych powodów nie powoduje uznania go za winnego rozkładu pożycia (por. wyr. SA w Katowicach z 13.5.2005 r., I ACa 2184/04, LEX nr 151748).
2) odmowa współżycia fizycznego przez małżonkę, nad którą mąż się znęcał, nie stanowi zawinionej przez nią przesłanki rozkładu pożycia małżeńskiego (por. wyr. SA w Gdańsku z 20.5.2009 r., I ACa 368/09, POSAG 2009, nr 1, poz. 16).
3) niedobór seksualny może stanowić niezawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego tylko wtedy, gdy jest znaczny i gdy małżonek – mimo podejmowanych możliwych starań – nie jest w stanie zlikwidować jego skutków.
4) przyjęcie na skutek wspólnych uzgodnień stron zwiększonej aktywności zawodowej jednego z małżonków i towarzyszących jej naturalnych konsekwencji w postaci zmniejszonego czasu dla rodziny, nie może stanowić okoliczności przemawiającej za uznaniem tej aktywności za przyczynę znaczącego oddalania się od siebie małżonków. Podział obowiązków opierający się na tym, że głównym żywicielem rodziny jest jeden małżonek i w efekcie poświęca się on pozyskiwaniu środków finansowych pozwalających na godne życie stron, w tym budowę domu, a drugi małżonek zajmuje się domem i wychowaniem dzieci, nie może uchodzić za okoliczność obciążającą pierwszego z nich w zakresie winy za rozkład pożycia małżeńskiego, gdyż taki podział obowiązków był rezultatem poczynionych przez strony ustaleń, które wspólnie akceptowali (por. wyr. SA w Poznaniu z 1.2.2019 r., I ACa 342/18, LEX nr 2669805).
5) zwykła troska małżonka o byt dorosłych dzieci z poprzedniego małżeństwa nie może – co do zasady – stanowić o zawinieniu rozkładu pożycia w późniejszym małżeństwie.
6) choroba, niemoc płciowa.
7) za niezawinioną przyczynę rozkładu pożycia uznaje się bezpłodność (por. orz. SN z 10.3.1951 r., C 48/51, LEX nr 293955) ALE zatajenie przed współmałżonkiem faktu bezpłodności należy uznać za brak szczerości i lojalności rozpatrywany w kategoriach zawinienia.
WAŻNE!
W orzecznictwie przyjmuje się, że okoliczność, który z małżonków ponosi winę „większą”, a który „mniejszą” nie ma znaczenia. Podstawą stwierdzenia winy małżonka jest bowiem ustalenie, że jego zachowanie przyczyniło się do powstania lub pogłębienia rozkładu. Obojętne dla oceny winy jest to, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do tego. Nierówny stopień winy małżonków nie stanowi przeszkody do uznania ich współwinnymi rozkładu pożycia. Małżonek, który zawinił jednej z wielu przyczyn rozkładu, musi być uznany za współwinnego, chociażby drugi małżonek dopuścił się wielu i to cięższych przewinień (por. wyr. SN z 29.6.2000 r., V CKN 323/00, LEX nr 52485; wyr. SN z 24.5.2005 r., V CK 646/04, LEX nr 180827).
WAŻNE!
Możliwość przypisania małżonkowi winy w rozkładzie pożycia jest wyłączona w razie jego niepoczytalności, a także w wypadku przemijających nawet zakłóceń psychicznych, jeżeli w tych stanach dopuścił się on działania lub zaniechania, które doprowadziło do powstania zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.
dr Daniela Wybrańczyk
***
Konkurs Kancelaria Przyjazna Dziecku
Zapraszamy środowisko adwokatów i radców prawnych do włączenia się w akcję propagowania i stosowania zasad, mających na celu zminimalizowanie negatywnych emocji, jakie towarzyszą dziecku podczas procedur prawnych związanych z rozstaniem rodziców. Konkurs organizowany jest przez Komitet Ochrony Praw Dziecka w ramach projektu „Standardy pomocy dziecku w sytuacji rozstania rodziców”. Patronat nad konkursem objął portal Infor.pl.