Związek małżonków oznacza wspólnotę duchową, fizyczną i gospodarczą. Ustanie któregokolwiek z elementów tej wspólnoty można uznać za przejaw rozkładu. Rozkład jednak jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Przy orzekaniu separacji Sąd nie bada czy rozkład pożycia małżeńskiego jest trwały. Bada tylko czy rozkład ten jest zupełny. Niedopuszczalnym jest orzeczenie separacji jeżeli wskutek niej miałyby ucierpieć małoletnie dzieci. Nie jest możliwym orzeczenie separacji, jeżeli byłaby ona sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, czyli np. w sytuacji gdy jej orzeczenie byłoby rażącą krzywdą dla drugiego małżonka.
Zobacz: Umowa małżeńska o zniesieniu wspólności ustawowej po ślubie
Żądanie małżonka
Sąd orzeka o separacji na żądanie któregokolwiek z małżonków, również tego który jest winny powstania w małżeństwie zupełnego rozkładu pożycia.
Pozew składa się w sądzie okręgowym właściwym ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania małżonków. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie ich zgodnego żądania. W tym wypadku sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację
Zobacz: Nierówne udziały w majątku wspólnym małżonków
Skutki separacji
Wyrok separacyjny nie zrywa więzi rodzinnych, małżonkowie pozostają nadal rodziną.
Sąd może ze względu na dobro dziecka pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom. Możliwym jest również ograniczenie władzy jednemu z rodziców i powierzenie jej drugiemu.
Sąd orzekając o separacji może orzec o zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej. Orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej, która nie może być zmieniona w drodze umowy. Na wniosek jednego z małżonków sąd może też w wyroku orzekającym separację dokonać podziału majątku wspólnego. Odnośnie zobowiązań które powstały w trakcie trwania małżeństwa, przed orzeczeniem separacji, odpowiedzialność za nie ponoszą wspólnie małżonkowie. Jeżeli zobowiązania powstały po orzeczeniu separacji przez sąd to każdy małżonek odpowiada samodzielnie za swoje długi.
Zobacz: Odmowa orzeczenia rozwodu z uwagi na dobro dziecka
Powrót do stanu sprzed separacji
Sąd może orzec o zniesieniu separacji na zgodne żądanie małżonków. Wówczas stosunki między małżonkami oraz między nimi a osobami trzecimi wracają do stanu sprzed orzeczenia separacji. Dotyczy to również ustroju rozdzielności majątkowego. Na zgodny wniosek małżonków sąd znosząc separację może jednak utrzymać ustrój rozdzielności. Jeżeli w rodzinie są małoletnie dzieci, sąd znosząc separację powinien orzec o władzy rodzicielskiej nad nimi.