Małżeństwa mieszane były od początków Kościoła zakazywane. Przestrzegały przed nimi postanowienia soborowe i synodalne starożytne, średniowieczne, nowożytne. Dopiero w XX wieku zliberalizowano surowe dotąd dyspozycje prawa kanonicznego, umożliwiając katolikom zawieranie ślubu kościelnego z osobą niewierzącą. Odtąd wymagana jest specjalna dyspensa (zezwolenie) oraz instytucja tzw „ rękojmi”.
Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 1124 wyraźnie stanowi, że małżeństwo między katolikiem ( nieodłączonym formalnym aktem prawnym z Kościoła katolickiego) z osobą nieochrzczoną jest nieważne, o ile nie zezwoliła na to odpowiednia władza. Zakaz taki wiąże jedynie pod względem godziwości małżeństwa, nie zaś jego ważności.
Zobacz: Jak unieważnić ślub kościelny?
Zezwolenie na małżeństwo mieszane
Jego dawcą jest jedynie kompetentna władza kościelna . Kodeks Prawa Kanonicznego podaje, że może nim być ordynariusz miejsca zamieszkania strony katolickiej . Aby doszło do wydania takiego pozwolenia muszą być spełnione kumulatywnie cztery warunki:
1) Istnienie słusznej i rozumnej przyczyny ( jest ona zależna od sytuacji narzeczonych, ciężko konkretnie wskazać ratio legis tej dyspozycji; zdaniem Wojciecha Góralskiego zaszłaby ona wówczas, gdyby nupturienci mogli spełnić kolejne wymogi, Konferencja Episkopatu Polski z kolei wskazuje, że słuszną i rozumną przyczyną może być narażenie stronę katolicką na życie w związku cywilnym i konkubinacie)
2) Złożenie rękojmi przez stronę katolicką ( rękojmią nazywa się przyrzeczenie strony katolickiej o odsunięciu od siebie niebezpieczeństwa utraty wiary, które może ułatwiać związek z niekatolikiem; dotyczy ono także gwarancji katolickiego wychowania potomstwa)
3) Powiadomienie o złożeniu rękojmi przez stroną katolicką strony nieochrzczonej ( przed zawarciem małżeństwa strona niekatolicka powinna być uprzedzona o przyrzeczeniu strony katolickiej, zapoznana z jego treścią; ma to na celu uświadomienie sobie rangi sytuacji i doniosłości samego sakramentu małżeństwa ; treść rękojmi jedynie podpisuje, nie musi więc składać żadnych przyrzeczeń)
4) Pouczenie nupturientów ( kapłan powinien pouczyć nupturientów o istotnych przymiotach i celach małżeństwa ; strzeże to przed ewentualną symulacją zgody małżeńskiej strony niekatolickiej)
Zobacz: Ślub konkordatowy - jak i kiedy?
Forma rękojmi
Konferencja Episkopatu Polski określa sposób składania przyrzeczeń , ich treść, sposób zatwierdzenia oraz tryb powiadomienia strony niekatolickiej. O takie zezwolenie może więc w świetle aktualnego ustawodawstwa wystąpić proboszcz strony katolickiej jak i niekatolickiej. Rękojmia ma formę pisemną, a tworzona jest w trzech egzemplarzach. Na każdym z tym egzemplarzy powinna podpisać się strona niekatolicka, choć nie jest to bezwzględnie wymagane ( wystarczy pewność, że zapoznała się z treścią i nie podważyła ich postanowień).
Kapłan powinien zbadać dokładnie, czy strona niekatolicka jest faktycznie nieochrzczona oraz stanu wolnego. Ma to ogromne znaczenie, ponieważ istnieje różnica między osobą niewierzącą ( bez chrztu kościelnego) a osobą niewierzącą ( choć ochrzczoną). Ta druga kategoria osób jest traktowana przez prawo kanoniczne zgoła odmiennie.
Forma zawierania małżeństwa mieszanego
Zgodnie z prawem kanonicznym przy zawieraniu takich małżeństw obowiązuje forma kanoniczna ( przejawia się to tym, że sam ślub wygląda absolutnie zwyczajnie). Istnieje jednakże możliwość zwolnienia małżonków z takiej formy. Może zdarzyć się, że strona niekatolicka jest zadeklarowanym wyznawcą jakiejś innej religii bądź ateizmu i nie ma ochoty na uroczysty charakter zaślubin. Konferencja Episkopatu Polski powinna określić pewne normy dotyczące powodów dyspensowania od formy kanonicznej małżeństw mieszanych. Sama możliwość „ pójścia na rękę” stronie niekatolickiej wynika z ekumenizmu Kościoła katolickiego. Dawcą takiej dyspensy jest ordynariusz miejsca strony katolickiej. Musi on jednak skonsultować się z ordynariuszem miejsca zawarcia małżeństwa.
Zobacz: Poradnik: Zawarcie związku małżeńskiego
Co się stanie jeśli strona niekatolicka otrzyma dyspensę od formy kanonicznej małżeństwa z katolikiem?
Konferencja Episkopatu Polski wydała przepisy regulującą tą materię. Otóż, stwierdza ona, że w pierwszej kolejności należy rozważyć zawarcie małżeństwa we wspólnocie religijnej strony niekatolickiej ( oczywiście nie dotyczy to nieochrzczonych ateistów ). Ponadto, możliwe są trzy alternatywne opcje:
- zawarcie małżeństwa w USC
- zawarcie małżeństwa przed ministrem
- zawarcie małżeństwa w gronie rodzinnym z udziałem kapłana i świadków, czyli w formie religijnej ( należy pamiętać, że NIEDOPUSZCZALNE jest asystowanie przy ślubie dwóch kapłanów różnych religii, reprezentujących wyznanie obu stron).
Naturalną konsekwencją dyspensy od obowiązku formy kanonicznej małżeństwa mieszanego jest zwolnienie z zapowiedzi.
W 1987 roku Konferencja Episkopatu Polski wydała zalecenia stałego duszpasterstwa małżeństw mieszanych. Jest to zrozumiałe uprawnienie Kościoła, który powinien dbać o rozwój duchowy i religijny swoich wiernych, zwłaszcza tych zagrożonych indyferentyzmem.