Skoro omówiona została już procedura administracyjna w sprawach o ustanowienie separacji (zob. artykuł zatytułowany „Jak ustanowić separację w administracyjnym postępowaniu kanonicznym?”) poniżej przedstawię jeden z dwóch rodzajów kanonicznego postępowania sądowego w przedmiocie ustanowienia separacji, a mianowicie ustny proces sporny.
Uwaga ogólna
Prawodawca w kan. 1656 Kodeksu Prawa Kanonicznego (dalej k.p.k.) stanowi, iż dzięki ustnemu procesowi spornemu mogą być załatwione wszystkie sprawy nie wykluczone przez prawo, chyba że strona prosi o zastosowanie zwyczajnego procesu spornego. A zatem jest to jeden z podstawowych sposobów prowadzenia i rozstrzygania spraw sądowych, nie tylko w przedmiocie separacji, w trybunałach kościelnych o ile chociażby jedna ze stron nie poprosiła o proces pisemny. W takim bowiem przypadku zastosowanie procesu ustnego spowodowałoby nieważność akt.
Właściwość sądu
Proces ustny odbywa się w pierwszej instancji przed jednoosobowym trybunałem. Sędzia może jednak dobrać sobie do pomocy dwóch asesorów, duchownych lub świeckich. Jednocześnie prawodawca stanowi w kan. 1694 k.p.k. w kontekście kan. 1673 k.p.k. , iż w sprawach o ustanowienie separacji, które nie zostały zarezerwowane Stolicy Apostolskiej, właściwe są:
1. trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte,
2. trybunał miejsca, w którym strona pozwana ma stałe lub tymczasowe zamieszkanie,
3. trybunał miejsca, w którym strona powodowa ma stałe zamieszkanie, jeżeli obydwie strony przebywają na terytorium tej samej Konferencji Biskupów i wikariusz sądowy stałego zamieszkania strony pozwanej, po jej wysłuchaniu wyraża na to zgodę,
4. trybunał miejsca, na którym faktycznie trzeba będzie zbierać większość dowodów, jeżeli wyrazi na to zgodę wikariusz sądowy stałego miejsca zamieszkania strony pozwanej, który wcześniej powinien ją zapytać, czy nie zgłasza czegoś, co należałoby wyłączyć.
Procedura
Wszczęcie procesu dokonuje się przez przedłożenie skargi powodowej, która oprócz tego, co wskazuje kan. 1504 k.p.k. winna także:
1. przedstawić krótko, całościowo i jasno fakty, na których opierają się żądania powoda,
2. tak wskazać dowody, za pomocą których powód zamierza potwierdzić fakty, a których nie może równocześnie dostarczyć, aby bardzo szybko mogły być zebrane przez sędziego,
3. należy do skargi dołączyć, przynajmniej w autentycznym odpisie, wszystkie istotne dokumenty, na których opiera się prośba.
Jeżeli sędzia jest przekonany o zasadności skargi, w ciągu trzech dni powinien powziąć odpowiednią decyzję, aby ją przesłać stronie pozwanej. Przesłanie to powoduje skutki wezwania sądowego, a strona pozwana ma możliwość (w ciągu piętnastu dni) przedstawić swoje uwagi lub wątpliwości co do skargi powodowej. Dopiero po pisemnej odpowiedzi strony pozwanej (a jeśli wymagają tego jej zarzuty – po wyznaczeniu stronie powodowej czasu na odpowiedź, tak aby na podstawie przytoczonych przez obydwie strony argumentów został wyjaśniony przedmiot sporu) sędzia winien sformułować przedmiot sporu, a następnie, załączając dla stron formułę sporu, wezwać wszystkich, którzy powinni być tym zainteresowani, na posiedzenie, czyli rozprawę ustną w procesie spornym.
Zobacz również: Jakie są rodzaje separacji w prawe kanonicznym?
Wymóg pogodzenia stron
Niemniej jednak zgodnie z normami kierującymi procesem ustnym sędzia ma obowiązek podjąć próbę pogodzenia stron, czyli nakłonienia małżonków do powrotu do wspólnego życia. Działanie to ma charakter bardziej duszpasterski niż procesowy.
Jeśli próba pogodzenia stron okaże się bezskuteczna, sędzia na podstawie zebranych w sprawie argumentów, w trakcie trwania posiedzenia dokonuje formalnego przesłuchania, podczas którego w pierwszej kolejności rozpatruje się wątpliwości, wzajemne zarzuty, skargi, a następnie przedstawiane są wszystkie dowody.
Rozprawa jest zatem głównym elementem ustnego procesu spornego, a strony mają prawo do uzyskania wyroku bezpośrednio po zakończeniu dyskusji. Trybunał może jednak odłożyć wydanie decyzji do pięciu użytecznych dni. Nie może jednak przekroczyć terminu piętnastu dni przewidzianego dla podania stronom do wiadomości tekstu wyroku wraz z uzasadnieniem. Strona, która czuje się pokrzywdzona może korzystać z prawa do apelacji, gdyż posiada ona takie same uprawnienia, jak w zwykłym pisemnym procesie spornym.
Podsumowanie
Ustny proces sporny jest zatem od strony proceduralnej procesem uproszczonym, przy czym zachowuje on całą skrupulatność procesu pisemnego. Charakteryzuje się szybkością, mniejszymi kosztami postępowania i niewątpliwie w zamyśle ustawodawcy miał stanowić jeden z kierunków rozwoju sądownictwa kościelnego, gdyż prawodawca nie nakazuje jego stosowania w sposób absolutny.
Zobacz również serwis: Rozwód kościelny