W szczególnie określonych przypadkach Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może przyznać rentę z tytułu niezdolności do pracy lub rentę rodzinną. Rencista otrzymuje świadczenie, pomimo że nie spełnia warunków niezbędnych do jego otrzymania.
Przed rozpoczęciem postępowania o przyznanie renty w drodze wyjątku osoba zainteresowana musi najpierw próbować ustalić prawo do świadczenia w zwykłym trybie.
Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może przyznać świadczenie w drodze wyjątku ubezpieczonemu albo pozostałym po nim członkom rodziny. Ubezpieczony to osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz osoba, która przed 1 stycznia 1999 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, jednak z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Członkami rodziny ubezpieczonego, które mogą otrzymać specjalne renty rodzinne są:
- dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
- przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
- małżonek (wdowa i wdowiec),
- rodzice.
Przyznanie przez prezesa ZUS renty w drodze wyjątku zależy od spełnienia określonych warunków. Pierwszym warunkiem jest udowodnienie, że otrzymanie renty w trybie zwykłym nie jest możliwe. Po drugie osoba występująca z wnioskiem o świadczenie musi udowodnić, że nie może podjąć pracy zarobkowej ze względu na swój wiek lub całkowitą niezdolność do pracy.
Prezes ZUS może przyznać rentę z tytułu niezdolności do pracy albo rentę rodzinną w drodze wyjątku, jeśli zainteresowany:
- jest lub był osobą ubezpieczoną lub jest członkiem rodziny pozostałym po ubezpieczonym,
- nie spełnia warunków wymaganych do uzyskania renty wskutek szczególnych okoliczności,
- nie może podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek,
- nie ma niezbędnych środków utrzymania.
Wskazane warunki muszą być spełnione łącznie. Jeśli choćby jeden z warunków nie zostanie spełniony, zainteresowany nie otrzyma renty od Prezesa ZUS.
Renty przyznane przez Prezesa ZUS są finansowane z budżetu państwa. Natomiast przyznanie ich oparte jest na uznaniu administracyjnym. To powoduje, że świadczenia te są uważane za wyjątkowe.
Wysokość świadczeń wyjątkowych ustala się w kwocie świadczeń najniższych. Renty przyznawane w drodze wyjątku podlegają waloryzacji.
Utrata renty specjalnej
Renty przyznane przez Prezesa ZUS nie są świadczeniami bezterminowymi. Oznacza to, że nie są przyznawane na całe życie. Wypłata rent może zostać wstrzymana, jeśli zmianie ulegną okoliczności stanowiące podstawę do ich otrzymania.
Renty przyznane w drodze wyjątku nie przysługuje w przypadku podjęcia zatrudnienia lub innej działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczeń społecznych.