Kontroli merytorycznej dokonuje sąd na posiedzeniu na zarządzenie Prezesa Sądu. Zasady kontroli uprzedniej wyraża głównie art. 339 p. 3 Kodeksu postępowania karnego. Kontrola merytoryczna wyraża się w tym, iż na posiedzeniu sąd rozptaruje czy nie wydać jednego z poniższych postanowień:
1) o umorzeniu postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2-11 KPK,
2) o umorzeniu postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia,
3) o zwrocie sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego.
Skierowanie sprawy na posiedzenie celem wydania wyroku nakazowego jako element kontroli merytorycznej aktu oskarżenia
Elementem kontroli merytorycznej jest również decyzja Prezesa o skierowaniu sprawy na posiedzenie celem wydania wyroku nakazowego (czyli de facto decyzja o prowadzeniu sprawy w jednym z szczególnych trybów procesu karnego – trybie nakazowym). Należy wskazać, iż w tym trybie jedynym wyrokiem jaki zapada, jest wyrok skazujący i z założenia tryb ten stosuje się do spraw prostych, gdzie dowodowo wszystko jest oczywiste i sprawstwo oskarżonego nie budzi żadnych wątpliwości. Wyrok nakazowy ma charakter “propozycji” kary i można tę propozycję odrzucić składając sprzeciw w ciągu 7 dni od jego odbioru. Sprzeciw powoduje prowadzenie sprawy od początku (już na rozprawach). Jest to procesowo sytuacja podobna de facto do sytuacji nie przyjęcia propozycji mandatu w postępowaniu wykroczeniowym.
Kto uczestniczy w posiedzeniu sądu?
Zgodnie z art. 339 p. 5 Kodeksu postępowania karnego strony, obrońcy oraz pełnomocnicy mogą wziaść udział w posiedzeniu, którego przedmiotem jest umorzenie postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2-11 KPK oraz umorzenie postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. Ustawodawca zastrzegł, iż udział prokuratora i obrońcy w posiedzeniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego (gdyby taki mógłby być orzeczony) określonego w art. 94 albo 95 Kodeksu karnego jest obowiązkowy (chodzi u umieszczenie oskarżonego w zakładzie psychiatrycznym lub w zakładzie karnym, gdzie stosuje się określone środki lecznicze lub rehabilitacyjne)
W posiedzeniu w przedmiocie zwrotu sprawy prokuratorowi strony uczestniczą jeżeli stawią się na to posiedzenie, przy czym (zależnie od fakultatywnej decyzji sądu) mogą one być o tym posiedzeniu zawiadomione lub nie. Jeśli strony nie są zawiadomione, muszą w własnym zakresie “dbać” o to aby dowiedzieć się o terminie posiedzenia i się na nie stawić.
W posiedzeniu w przedmiocie wydania wyroku nakazowego nikt nie uczestniczy z mocy ustaw, która zakłada iż sąd wydaje wyrok nakazowy jednoosobowo na posiedzeniu niejawnym.
Zaskarżalność postanowień sądowych
Wszystkie opisane wyżej postanowienia mogą być zaskarżone przez niezadowoloną stronę w drodze zażalenia (w terminie 7 dni), z wyjątkiem wydanego wyroku nakazowego który jest zaskarżany w drodze sprzeciwu w terminie 7 dni od jego doręczenia.
Należy dodać, iż prawo złożenia zażalenia na decyzję o umorzeniu postępowania przysługuje pokrzywdzonemu i to nawet jeżeli jeszcze nie wstąpił do procesu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (bo w postępowaniu sądowym regułą jest to, że bez tego zgłoszenia pokrzywdzony nie jest stroną postępowania sądowego)