Udział w zorganizowanej grupie przestępczej - przesłanki odpowiedzialności
Karalność udziału w zorganizowanej grupie przestępczej lub związku przestępczym reguluje art. 258 Kodeksu karnego:
§ 1. Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Zorganizowana grupa przestępcza czy związek przestępczy?
Jak widzimy, wymieniony przepis wprowadza dwa pojęcia – zorganizowanej grupy przestępczej oraz związku przestępczego. Jak je odróżnić? Niestety brak definicji legalnej obu pojęć, natomiast z pomocą przychodzi orzecznictwo.
Może najpierw wyjaśnijmy pojęcie „zorganizowania” grup oraz związków przestępczych. Zorganizowanie wyraża się w utworzeniu wewnętrznych struktur organizacyjnych. „(…) To także trwałość, istniejące więzy organizacyjne w ramach wspólnego porozumienia, planowanie przestępstw, akceptacja celów, trwałość zaspokojenia potrzeb grupy, skoordynowany sposób działania (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 11 grudnia 2019 r., sygn. II AKa 271/19).
Każdy z uczestników posiada zatem określoną rolę i wykonuje określone zadania.
Zorganizowana grupa przestępcza
Przejdźmy w tym miejscu do wyjaśnienia pojęcia zorganizowanej grupy przestępczej. Taka grupa musi liczyć co najmniej trzech członków, wśród których musi występować podział ról (zadań). Grupa musi posiadać swych przywódców, a zatem charakteryzować się określonym kierownictwem i dyscypliną.
Wymaga zaznaczenia, że dla bytu grupy przestępczej nie jest niezbędna jakaś jej rozwinięta sieć czy wielość uczestników i ich wzajemnych powiązań. Stopień zorganizowania takiej grupy może być podstawowy i nie musi być bliżej sprecyzowany. Ponadto, „nie jest konieczne, aby wszyscy członkowie zorganizowanej grupy przestępczej wspólnie uzgadniali sposób popełnienia przestępstwa, a nadto byli połączeni więzami wzajemnej znajomości, wystarczające jest, aby każdy z uczestników grupy posiadał świadomość działania w jej strukturze organizacyjnej (…). Wymagany jest element trwałości, polegający nie tylko na popełnieniu przestępstw w sposób ciągły, ale także zapewnieniu sobie stałych źródeł dochodu trwających jakiś czas” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 3 lipca 2019 r., sygn. akt II AKa 95/18). Istotą grupy przestępczej jest stałe dążenie do zaspokajania nielegalnych potrzeb” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 marca 2018 r., sygn. II AKa 157/17).
Aby mówić o popełnieniu danego przestępstwa w ramach działania w zorganizowanej grupie przestępczej, konieczne jest aby taka grupa zorganizowała się jeszcze przed popełnieniem tego przestępstwa. Organizacja grupy wymaga bowiem pewnego rodzaju wcześniejszego przygotowania i opracowania. Jest to bardzo ważna przesłanka, ponieważ wcześniejsze „przygotowywanie” grupy odróżnia ją od zwykłej formy popełnienia przestępstwa w formie współsprawstwa. Współsprawstwo jest formą popełnienia przestępstwa, która w przeciwieństwie do zorganizowanej grupy przestępczej, może się ukształtować dopiero w momencie popełniania danego przestępstwa.
Związek przestępczy
Przez związek przestępczy z kolei rozumie się również organizację zrzeszającą co najmniej trzech członków, jednakże przyjmuje się, że jest to struktura o większym stopniu zorganizowania niż grupa przestępcza. Za rodzaj związku przestępczego można uznać funkcjonowanie mafii.
„Cechami związku są trwałe formy organizacyjne, określona dyscyplina członków, związana z sankcjami na wypadek niewykonania poleceń, oraz oznaczone kierownictwo. (…) Zobowiązanie do wypełniania poleceń z określonymi konsekwencjami odmowy w tym zakresie” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 października 1999 r., sygn. akt II AKa 221/99).
Dla odróżnienia zorganizowanej grupy przestępczej od związku przestępczego zwraca się też uwagę na sposób przyjęcia członków w ramy ich struktur. W przypadku związku przestępczego jest on bardziej sformalizowany i dobór kandydatów poprzedza zazwyczaj staranna selekcja. Związek przestępczy jest również bardziej trwały od grupy i może mieć bardziej rozwiniętą strukturę i zasięg.
Aby przypisać komuś udział w zorganizowanej grupie przestępczej, nie ma wymogu aby ta osoba znała szczegóły organizacyjne grupy. Taka osoba nie musi być nawet w jakiś specjalny sposób do niej wprowadzana – wystarczy, że członek grupy ma w ogóle świadomość jej istnienia i godzi się na realizację jej celów przestępczych. Wystarczające jest również, że uczestnik takiej grupy nie jest pewny jej przestępczego działania, jednakże godzi się z taką możliwością. Mimo wszystko jednak, „aby danej osobie przypisać czyn z art. 258 Kodeksu karnego, niezbędne jest wykazanie, że osoba taka miała świadomość istnienia grupy przestępczej i zamiar działania w jej ramach” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 października 2018 r., sygn. II AKa 231/18).
Jaka kara za udział w zorganizowanej grupie przestępczej?
Za udział w zorganizowanej grupie przestępczej lub związku przestępczym grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Ustawa wprowadza także typ kwalifikowany tego przestępstwa, jeśli taka grupa lub związek mają charakter zbrojny albo mają na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Wówczas sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Górna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności wzrasta także w przypadku osób, które takie grupy i związki zakładają oraz nimi kierują (wówczas jest zagrożenie karą pozbawienia wolności od roku do lat 10).
Jeśli chodzi o zakładanie i kierowanie grupą przestępczą, to warto zaznaczyć, że do przypisania tego przestępstwa wystarczy już samo stwierdzenie faktu założenia i kierowania taką grupą. Nie jest koniecznością wykazanie, że osoba kierująca popełniła jakieś przestępstwo w ramach funkcjonowania tej grupy – penalizowane jest tu już samo sprawowanie takiej przywódczej funkcji. Kierownictwo zaś, to nic innego jak określanie kierunków działania grupy przestępczej, wydawanie poleceń i koordynowanie działań członków grupy.
Zgodnie z art. 259 Kodeksu karnego, nie podlega karze za przestępstwo określone w art. 258 k.k., kto dobrowolnie odstąpił od udziału w grupie albo związku i ujawnił przed organem powołanym do ścigania przestępstw wszystkie istotne okoliczności popełnionego czynu lub zapobiegł popełnieniu zamierzonego przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego.