W postępowaniu w stosunku do nieobecnych stosuje się wprost ogólne reguły wynikające z procedury karnej i karno-skarbowej, z wyjątkiem tych, których stosowanie wymaga obecności oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej.
Zobacz również: Kodeks karny skarbowy
W toku postępowania w stosunku do nieobecnych odstępuje się więc od przesłuchania podejrzanego, konfrontacji z jego udziałem, okazania sprawcy czynu, końcowego zaznajomienia z aktami postępowania przygotowawczego. To z kolei powoduje, że brak możliwości bezpośredniej realizacji gwarancji procesowych mających chronić prawa podejrzanego.
Z tych powodów ustawodawca wprowadził specjalne zasady wszczynania postępowaniu w stosunku do nieobecnych. Zgodnie z nimi organ prowadzący postępowanie wydaje postanowienie o zastosowaniu postępowania w stosunku do nieobecnych. W postępowaniu przygotowawczym w sprawach o przestępstwa skarbowe, w sytuacji postanowienie takie wymaga zatwierdzenia przez prokuratora. Z kolei prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza nieobecnemu oskarżonemu obrońcę z urzędu. Udział obrońcy jest obowiązkowy nie tylko w postępowaniu przygotowawczym i na rozprawie głównej ale także w postępowaniu odwoławczym.
Należy podkreślić, że ograniczenia prawa do bezpośredniej obrony nie mają charakteru bezwzględnego, albowiem w razie osobistego zgłoszenia się skazanego do dyspozycji sądu lub ujęcia skazanego doręcza mu się odpis prawomocnego wyroku. Na wniosek skazanego złożony na piśmie w zawitym terminie 14 dni od daty doręczenia sąd, którego wyrok się uprawomocnił, wyznacza niezwłocznie rozprawę, a wydany w tej instancji wyrok traci moc z chwilą stawienia się skazanego na rozprawie.
Wątpliwości co do legalności i zgodności z Konstytucją tych specjalnych, ograniczających prawo do sprawiedliwego procesu, przepisów statuujących zasady postępowania wobec nieobecnych, rozstrzygnął wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 lipca 2002 roku, sygn. akt P 4/01), zgodnie z którym: „postępowanie in absentia, jako procedura stosowana w wyjątkowych przypadkach, występuje w szeregu demokratycznych porządków prawnych. Z uwagi na kształt tej instytucji w systemie prawa polskiego i zawarte w niej gwarancje praw nieobecnego oskarżonego, nie koliduje ona ani z zasadą demokratycznego państwa prawa ani też z konstytucyjnymi prawami zapisanymi w ustawie zasadniczej w art. 42 i 45.”
Podstawową gwarancją przestrzegania procesowych uprawnień oskarżonego jest wspomniane wyżej wyznaczenie obrońcy z urzędu. Dotyczy to także podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, gdy nie ma on pełnomocnika. Wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego dla nieobecnego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa.
Zobacz serwis: Postępowanie przed sądem