Gdy zachodzi pierwszy z nich, sędzia jest od udziału w sprawie wyłączony z mocy prawa i staje się w ogóle niezdatnym do orzekania, tzw. iudex inhabilis. Ma to miejsce kiedy zachodzą okoliczności wymienione w art. 40 Kodeksu postępowania karnego:
- sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
- jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną
- z tych osób,
- jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany
- z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
- był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
- brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
- brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
- brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
- brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
- prowadził mediację,
- jeżeli brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, to nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.
Zobacz również: Zwolnienie z kosztów sądowych w sprawach karnych
Sędzia powinien wówczas wyłączyć się własną decyzją, nie czekając na złożenie wniosków w tej kwestii. Jeżeli mimo nastąpienia wyżej wymienionych okoliczności sędzia brał udział w wydaniu orzeczenia, staje się ono bezwzględnie wadliwe, a okoliczność ta stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. oraz bezwzględną przyczynę kasacyjną w rozumieniu art. 523 § 1 k.p.k. Jeśli dojdzie do uprawomocnienia się orzeczenia wydanego w takiej sytuacji, postępowanie podlega wznowieniu z urzędu. Wyliczenie przyczyn wyłączenia sędziego z urzędy jest enumeratywne i wyczerpujące, nie można rozszerzać w żaden sposób zakresu zastosowania art. 40 k.p.k.
Drugi z przypadków, kiedy sędzia podlega wyłączeniu polega na tym, że zachodzi okoliczność, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie – iudex suspectus, o czym mowa jest w art. 41 k.p.k. Wyłączenie następuje po złożeniu wniosku przez sędziego czy stronę, złożonego najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sądowego, chyba że okoliczności wyłączenia powstały lub stały się wiadome dopiero po jego rozpoczęciu. Niewyłączenie sędziego w tym wypadku stanowi tylko względną przyczynę odwoławczą w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że instytucja wyłączenia sędziego stanowi podstawową gwarancję i wyraz zasady obiektywizmu. Jej realizacja ma chronić strony przed stronniczością sędziów. Rzecz jednak w tym, że przy wyłączeniu z mocy prawa – na podstawie art. 41 § 1 k.p.k. – ustawa wymaga ustalenia obiektywnych ocen i wniosków w kontekście stosunków, w ogólnym tego słowa znaczeniu, łączących stronę z sędzią wyznaczonym do rozpoznania sprawy.
Zobacz również serwis: Sprawy karne