Procedurę wyłączenia sędziego normują przepisy art. 42 i 43 Kodeksu postępowania karnego i wprowadzają trzy sposoby wyłączenia sędziego: na żądanie sędziego, z urzędu bądź też na wniosek strony.
Wskazać należy, że jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi przyczyna wyłączająca go z mocy art. 40 (przyczyny wyłączenia z urzędu) wyłącza się samodzielnie. W tym celu składa on oświadczenie na piśmie, które następnie dołączane jest do akt. Na jego miejsce wstępuje inny sędzia, zgodnie ze sposobem powołania tego wcześniejszego (wg listy sędziów danego wydziału lub w drodze losowania). Jeżeli sędzia już prowadzi sprawę wówczas zostaje od niej wyłączony, a na jego miejsce zostaje wyznaczony nowy sędzia. Sędzia może również złożyć wniosek o swoje wyłączenie, gdy zachodzą okoliczności opisane w art. 41 tj. uznaje, iż zachodzą takie okoliczności, w których jego udział w sprawie mógłby budzić wątpliwości, co do jego bezstronności.
Zobacz: Pokrzywdzony
Wątpliwość co do bezstronności sędziego
Wobec zaistnienia przyczyny z art. 41 (uzasadniona wątpliwość co do bezstronności sędziego) również (a w zasadzie – przede wszystkim) może złożyć strona. Wniosek ten należy złożyć najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sądowego (tj. do odczytania aktu oskarżenia), ale jeśli powód, (czyli ta okoliczność powodująca wyłączenie sędziego) ujawni się później to naturalnie można go zgłosić później.
Jeżeli wobec sędziego złożono wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 Kodeksu postępowania karnego (wyłączenie na wniosek), sędzia ten może złożyć do akt stosowne oświadczenie na piśmie i powstrzymać się od udziału w sprawie. Jednak czynności, których dokonał po tym, a będące niecierpiącymi zwłoki, są jednak ważne i niedotknięte wadą.
Wyłączenie sędziego
O wyłączeniu sędziego na podstawie art. 41 Kodeksu postępowania karnego (wyłączenie na wniosek), orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie. Niemniej jednak, w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W sytuacji, kiedy nie można utworzyć takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu.
Powyższe procedury wyłączenia sędziów odnoszą się również do wyłączenia ławników, którzy tworzą również z sędziami zawodowymi skład sędziowski mieszany.
Zobacz serwis: Postępowanie przed sądem