W procedurze karnej szereg czynności jest wykonywanych z urzędu, z mocy prawa. W szczególności są to czynności podejmowane przez organy ścigania w fazie postępowania przygotowawczego (np. przedstawienie zarzutów, umorzenie postępowania, zmiana kwalifikacji prawnej zarzutu etc.), ale ustawa przewiduje także czynności, które musi dokonać z urzędu sąd.
Na przeciwległym biegunie procesowym leżą czynności niewskazane przez ustawodawcę jako obowiązkowe do przeprowadzenia przez organy ścigania (lub organy sądowe). W tej materii inicjatywa należy do strony, jeżeli chce, aby dana czynność została wykonana, musi o jej przeprowadzenie złożyć wniosek. Najlepszym tego przykładem są wnioski dowodowe, których potrzeby przeprowadzenia mogą nie dostrzegać organy ścigania (lub sąd), a zdaniem strony mogą być one kluczowe.
Jeżeli w toku postępowania dowodowego nie został powołany biegły do oceny danych okoliczności, a strona uważa, iż tak powinno być to musi złożyć wniosek o powołanie biegłego w przeciwnym razie może to nie nastąpić.
Zobacz: Odpowiedzialność karna
W kontekście przedstawionego powyżej przebiegu czynności procesowych trzeba zauważyć, iż treść przepisu art. 9 § 2 Kodeksu postępowania karnego umożliwiającego stronie złożenie “wniosku o działanie z urzędu” wskazuje na “troskę” ustawodawcy o interesy stron (i innych osób zainteresowanych procesem karnym). Esencją uprawnienia przyznanego tym podmiotom jest to, iż mogą one wnioskować o przeprowadzenie czynności, do których dany organ jest zobowiązany z urzędu. Wniosek taki może kierować uwagę organu na potrzebę danej czynności albo mieć w istocie charakter wniosku o szybsze przeprowadzenie danej czynności.
Ważne przykłady “wniosków o działanie z urzędu”
Wśród wskazanych czynności, o przeprowadzenie których stron może wnioskować należy wyróżnić 4 bardzo istotne przykłady:
1) wniosek o złożenie nadzwyczajnej kasacji przez Rzecznika Praw Obywatelskich lub Prokuratora Generalnego
2) wniosek o podjęcie umorzonego postępowania
3) wniosek o uwzględnienie przez sąd nie podniesionego w apelacji lub kasacji zarzutu obrazy art. 439 Kodeksu postępowania karnego (czyli wniosek o to, aby sąd zbadał zachodzenie tzw. bezwzględnych przesłanek odwoławczych)
4) wniosek o umorzenie postępowania z uwagi na to, iż zachodzą przesłanki niedopuszczalności jego przeprowadzenia w myśl art. 17§ 1 Kodeksu postępowania karnego pkt 1-11
W sytuacjach opisanych w pkt. 2-4 organy mają bezwzględny obowiązek działania z urzędu. Wniosek strony ma jednak tę istotną rolę, że może podkreślić lub ukazać konieczność podjęcia danych działań.
Prokuratura prowadząca naraz kilkadziesiąt spraw może nie dostrzec potrzeby natychmiastowego wznowienia danego postępowania wobec poczynionych nowych ustaleń, czy też nowych dowodów ujawnionych w zupełnie innej sprawie. Wniosek strony pozwala skierować na nie uwagę organu, który dalej będzie procedował z urzędu.
Z kolei w odniesieniu do sprawy wnoszenia kasacji nadzwyczajnej przez Rzecznika Praw Obywatelskich lub Prokuratora Generalnego, należy wskazać, iż jest to fakultatywne, zależy od uznania tych podmiotów. Złożenie wniosku o złożenie takiej kasacji ma na tyle ważną rolę, że zwraca uwagę tych organów na daną konkretną sprawę i może (a nawet powinien) zawierać wskazanie nieprawidłowości wymagających zaskarżenia.
Zobacz serwis: Prawo karne