Obrońcę z urzędu wyznacza się na żądanie oskarżonego (również podejrzanego oraz skazanego) na każdym etapie postępowania, a także do określonej czynności procesowej. Przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrzanego o prawie do korzystania z pomocy obrońcy, w tym o prawie do wystąpienia o ustanowienie obrońcy z urzędu. Zazwyczaj takie pouczenie przekazuje się podejrzanemu na piśmie, przed dokonaniem czynności, należy wówczas zapoznać się z jego treścią i złożyć stosowny wniosek.
Warto pamiętać o tym zanim podejrzany złoży pierwsze wyjaśnienia, może się bowiem okazać, że udział obrońcy w pierwszym przesłuchaniu może mieć duże znaczenie dla przygotowania właściwej linii obrony.
Oskarżony ma prawo domagać się wyznaczenia obrońcy z urzędu w chili spełnienia dwóch przesłanek:
- oskarżony nie ma obrońcy z wyboru;
- oskarżony wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Oskarżony składając wniosek o wyznaczenie obrońcy musi wykazać, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrońcy z wyboru, a więc że na moment składania i rozpoznawania wniosku nie posiada środków finansowych, umożliwiających mu skorzystanie z pomocy adwokata lub radcy prawnego, bez znacznego pogorszenia sytuacji majątkowej swojej i swojej rodziny. Wystarczy pisemne oświadczenie oskarżonego, w którym wskaże on na okoliczności uzasadniające uznanie składanego wniosku. Trzeba mieć jednak na uwadze, że Sąd bada sytuację oskarżonego a w przypadku stwierdzenia, że nie istnieją okoliczności, na które ten się powołuje, może odmówić uwzględnienia wniosku bądź cofnąć obrońcę z urzędu.
Decyzję, w formie zarządzenia, w przedmiocie wyznaczenia obrońcy z urzędu podjąć może: prezes sądu, przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia lub referendarz sądowy - dotyczy to także postępowania przygotowawczego.
Prokurator nie może wydać decyzji o przyznaniu i wyznaczeniu obrońcy z urzędu.
Obrona obligatoryjna
W kodeksie postępowania karnego znajdują się także regulacje dotyczące obrony obligatoryjnej, wówczas o ustanowienie obrońcy z urzędu występuje prokurator, obrońcę z urzędu może wyznaczyć także Sąd w toku postępowania sądowego.
Obligatoryjnie obrońcę wyznacza się, gdy oskarżony:
- nie ukończył 18 lat;
- jest głuchy, niemy lub niewidomy;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postepowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.
Oskarżony musi mieć obrońcę również gdy spawa toczy się przed sądem okręgowym a jemu zarzucono zbrodnię.
Sąd może wyznaczyć obrońcę również gdy uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.
W przypadku wyznaczenia obrońcy z urzędu z w/wym. powodów udział obrońcy na rozprawie jest obowiązkowy.
Oskarżonemu (podejrzanemu, skazanemu) przysługuje zażalenie na zarządzenie o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu. Ponownie złożony wniosek o ustanowienie obrońcy z urzędu, oparty na tych samych okolicznościach pozostawia się bez rozpoznania.
Czas trwania obrony z urzędu.
Obrońca wyznaczony z urzędu podejmuje czynności w toku całego postępowania aż do jego prawomocnego zakończenia. Oznacza to, że z chwilą wydania przez Sąd prawomocnego orzeczenia obrońca wyznaczony z urzędu traci swój status. Nie będzie mógł w ramach pierwotnego wyznaczenia wziąć udziału np. w postępowaniu kasacyjnym.
Pamiętać należy, że obrońca może podejmować czynności wyłącznie na korzyść oskarżonego lub podejrzanego, nie wyłącza to jednak osobistego udziału i działania oskarżonego lub podejrzanego w sprawie jak np. składania wniosków dowodowych i udziału we wszystkich czynnościach, w których strona ma prawo wziąć udział.