Dziecko w procesie karnym jako pokrzywdzony, świadek i oskarżony [WYWIAD]

• Rola dziecka w procesie karnym – przepisy Kodeksu karnego
• Niezgłaszanie przestępstw z udziałem dzieci
• Dziecko w procesie karnym - trudności
• Dziecko jako świadek w postępowaniu karnym
• Przyjazne Dzieciom Pokoje Przesłuchań
• Przesłuchanie dziecka w postępowaniu karnym
• Dzieci chore psychiczne w procesie karnym
• „Przesłuchanie dziecka w polskim procesie karnym” – przedmiot monograficzny
• Niewystarczająca ochrona dziecka w procesie karnym

Rola dziecka w procesie karnym – przepisy Kodeksu karnego

Redaktor Emilia Panufnik: W jakim charakterze dzieci mogą występować w procesie karnym?

Doktor nauk prawnych Katarzyna Osiak-Krynicka: Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego, ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny oraz ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, dziecko może uzyskać w postępowaniu karnym status pokrzywdzonego, świadka, a także – w wyjątkowych przypadkach – oskarżonego. Możliwość udziału dziecka w roli oskarżonego zachodzi w dwóch sytuacjach. Pierwsza wynika z art. 10 § 2 Kodeksu karnego, zgodnie z którym nieletni, który dopuszcza się czynu zabronionego np. zabójstwa (art.148 § 1 k.k.) lub innego przestępstwa wskazanego w art. 10 § 2 k.k., może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Natomiast druga sytuacja, w której dziecko może wystąpić w procesie karnym w roli oskarżonego wynika z art. 10 § 2a k.k., zgodnie z którym nieletni, który po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 148 § 2 lub 3, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

W której roli występują najczęściej?

W mojej ocenie, dzieci najczęściej uzyskują w procesie karnym status pokrzywdzonego, najrzadziej natomiast status oskarżonego.

Przy jakich czynach zabronionych dzieci najczęściej występują w roli pokrzywdzonego? Czy wiadomo jak dużo jest tego typu spraw w Polsce?

Przestępstwa, których doświadczają dzieci mogą być podzielone na dwie grupy. Pierwsza – przestępstwa, których mogą doświadczyć wyłącznie dzieci, natomiast druga – przestępstwa, których mogą także doświadczyć dzieci.  Do pierwszej grupy zaliczamy: dzieciobójstwo (art. 149 kk), seksualne wykorzystanie stosunku zależności lub krytycznego położenia (art. 199 § 2 kk), seksualne wykorzystanie małoletniego przez nadużycie zaufania lub udzielenie korzyści (art. 199 § 3 kk), czynności seksualne z małoletnim poniżej lat 15 (art. 200), nawiązanie kontaktu z dzieckiem za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej w celu popełnienia przestępstwa z art. 197 § 3 pkt 2 lub art. 200 (art. 200a kk), propagowanie zachowań pedofilskich (art. 200b kk), pornografia dziecięca (art. 202 § 3 - § 4c kk), rozpijanie małoletniego (art. 208 kk), porzucenie (art. 210 kk). Natomiast do drugiej grupy możemy zaliczyć: zabójstwo (art. 148 kk), narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 kk), zgwałcenie (art. 197 kk), seksualne wykorzystanie niepoczytalności lub bezbronności (art. 198 kk), kazirodztwo (art. 201 kk), zmuszanie do uprawiania prostytucji (art. 203 kk), stręczycielstwo, kuplerstwo, sutenerstwo (art. 204 kk), znęcanie się (art. 207 kk), niealimentacja (art. 208 kk), uprowadzenie lub zatrzymanie (art. 211 kk), uporczywe nękanie (art. 190a § 1 kk), kradzież tożsamości (art. 190a § 2 kk), utrwalanie wizerunku nagiej osoby (art. 191a kk).

Z otrzymanych od Ministerstwa Sprawiedliwości danych statystycznych dotyczących liczby postępowań karnych, w których pokrzywdzonymi byli małoletni w latach 2011 – 2021, wynika, że najwięcej postępowań karnych, w których pokrzywdzonymi byli małoletni zostało przeprowadzonych w 2019 roku (ich liczba wyniosła 54 489), a najmniej w 2011 roku (5062 postępowania). Liczba postępowań karnych, w których pokrzywdzonymi byli małoletni w latach 2011 – 2021 jest wprawdzie zróżnicowana, jednak w latach 2018 – 2021 można zaobserwować wyraźny wzrost w tym zakresie.  Z danych wynika ponadto, że przestępstwami, których najczęściej doświadczali w latach 2011 – 2021 małoletni były: przestępstwo niealimentacji (art. 209 k.k.), znęcania (art. 207 § 1 k.k.), obcowania płciowego z małoletnim poniżej lat 15 (art. 200 § 1 k.k.), groźby karalnej (art. 190 k.k.), oraz wypadku komunikacyjnego (art. 177 § 1 k.k.). Zdecydowanie jednak najwięcej postępowań prowadzonych było w sprawach o przestępstwo niealimentacji. W roku 2012 zostało osądzonych za ten czym 10030 osób, w 2013 roku – 12070, w 2014 roku – 12690, w 2015 roku – 11893, w 2016 roku – 8475, w 2017 – 8240, w 2018 roku – 45526, w 2019 roku – 48197, w 2020 roku – 35090, a w 2021 roku – 34383.

Niezgłaszanie przestępstw z udziałem dzieci

Jak Pani Doktor uważa, czy są to liczby faktycznie odzwierciedlające skalę tych przestępstw popełnianych w naszym państwie?

Mając na uwadze przytoczone przeze mnie dane, można stwierdzić, że doświadczenie przez małoletniego przestępstwa nie jest rzadkim zjawiskiem. Jednakże nawet mimo dostępności danych statystycznych wskazujących na to, ilu małoletnich rocznie doświadczyło przestępstwa, nigdy nie poznamy rzeczywistej skali krzywdzenia dzieci w Polsce, ponieważ duża ilość przypadków krzywdzenia nie jest zgłaszana organom ścigania. Można wymienić kilka powodów tego zjawiska: 1) rodzice nie wierzą swoim dzieciom, bo uważają, że naoglądały się one zbyt dużo filmów i seriali i oszukują, 2) nie mogą oni zaakceptować faktu, że członek lub przyjaciel rodziny mógł skrzywdzić ich dziecko, 3) obawa rodziców przed wyśmianiem przez społeczeństwo i tym, że staną się oni tematem do plotek, 4) małoletni nie wiedzą, że doświadczają przestępstwa, 5) dzieci boją się, tego że jeżeli ujawnią, że doświadczają krzywdzenia od któregoś z członków rodziny, doprowadzi ono do jej rozpadu.

Dziecko w procesie karnym - trudności

W czym tkwi największa trudność prowadzenia postępowań z udziałem dzieci? Czy wiąże się to z wtórną wiktymizacją? Może Pani wytłumaczyć to pojęcie?

Z pewnością największym wyzwaniem w związku z udziałem dziecka w procesie karnym jest konieczność ochrony go przed konsekwencjami udziału w tym postępowaniu, a w związku z tym, dokonywanie z jego udziałem czynności procesowych i dowodowych w taki sposób, aby nie wpłynęło to negatywnie na jego stan psychiczny. Dotyczy to każdej roli w jakiej dziecko występuje w procesie karnym, także roli oskarżonego. 

Ochrona dziecka przed urazowymi i traumatycznymi doświadczeniami w związku z udziałem w procesie karnym wynika z faktu, iż takie doświadczenia mają rozległe i głębokie konsekwencje w kształtowaniu się obrazu samego siebie i otaczającego świata oraz często wpływają na funkcjonowanie w dorosłym życiu. Dla dziecka traumatyczny może być nie tylko sam fakt uzyskania statusu uczestnika postępowania, ale przede wszystkim sposób w jaki jest traktowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, brak poszanowania jego uprawnień, brak dostosowania poziomu trudności przekazywanych mu informacji do jego wieku i stopnia rozwoju oraz stanu zdrowia, a także brak możliwości uzyskania wsparcia od bliskich osób, które dziecko darzy zaufaniem. 

Dlatego też niezależnie od roli w jakiej dziecko uczestniczmy w procesie karnym, powinien być on prowadzony w sposób sprzyjający poczuciu jego godności i wartości, które umacniają w nim poszanowanie podstawowych praw i wolności innych osób oraz uwzględniać wiek dziecka i celowość sprzyjania jego integracji dla podjęcia przez nie konstruktywnej roli w społeczeństwie i być pozbawiony jakiejkolwiek dyskryminacji z powodu rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych lub innych, narodowości lub pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego powodu. Należy zapewnić standardy i modyfikacje procesowe lub dodatkowe rozwiązania odróżniające sytuację dziecka jako uczestnika procesu karnego od sytuacji osób dorosłych, chroniąc je przed negatywnymi skutkami udziału w tym postępowaniu. Natomiast organy procesowe powinny stać na straży, aby we wszystkich sprawach w udziałem dziecka kwestią nadrzędną było zabezpieczenie jego interesów, prawidłowa realizacja jego praw i istniejących standardów, a czynności procesowe były przeprowadzane w sposób uwzględniający wiek, stopień rozwoju oraz stan zdrowia dziecka.

Następstwem nieprawidłowego postępowania organów procesowych w stosunku do dziecka jako uczestnika, zwłaszcza dziecka będącego pokrzywdzonym lub świadkiem jest możliwość wystąpienia u dziecka wskazanej w pytaniu wtórnej wiktymizacji, pod pojęciem której należy rozumieć doznanie kolejnej krzywdy na skutek kontaktów z formalnym systemem ścigania i wymiaru sprawiedliwości, działania innych osób, a w tym także organów procesowych, podczas czynności odnoszących się do traumatycznego dla niej zdarzenia (np. podczas przesłuchania) stanowi natomiast wiktymizację wtórną. Jest ona zjawiskiem odnoszącym się do ofiar tych przestępstw, które zostały ujawnione i stały się przedmiotem formalnych postępowań karnych.

Dziecko jako świadek w postępowaniu karnym

Jak wskazała Pani Doktor, dziecko może zostać przesłuchane w procesie karnym w charakterze świadka. Czy prawo przewiduje, więc specjalne rozwiązania, które mają na celu ochronę dziecka przed doświadczeniem przez niego wtórnej wiktymizacji?

Dziecko, które jest przesłuchiwane w procesie karnym w charakterze świadka, może być przesłuchiwane w jednym z dwóch trybów: zwykłym lub ochronnym. 
Tryb zwykły ma zastosowanie, jeżeli małoletni ma być przesłuchany w charakterze świadka, a nie zachodzą przesłanki do przesłuchania w trybie ochronnym. 
W ramach trybu zwykłego podstawą przesłuchania będzie art. 177 § 1 kpk. Małoletni jest w takim trybie przesłuchiwany na zasadach ogólnych. Miejsce przesłuchania to sala rozpraw (postepowanie sądowe), Komisariat Policji lub prokuratura. Sposobem ochrony małoletniego, który jest przesłuchiwany w tym trybie jest art. 171 § 3 k.p.k., zgodnie z którym, jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukończyła 18 lat, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego, faktycznego opiekuna lub osoby pełnoletniej wskazanej przez osobę przesłuchiwaną, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie lub sprzeciwia się temu osoba przesłuchiwana. 

Tryb ochronny jest uregulowany w art. 185a – 185e k.p.k. Jest to specjalny tryb, którego celem jest ochrona małoletniego przed wtórną wiktymizacją, czyli doświadczenie powtórnego krzywdzenia z powodu niewłaściwego postępowania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Do najważniejszych elementów przesłuchania w trybie ochronnym zalicza się: jednokrotność przesłuchania (z dwoma wyjątkami); przesłuchanie na posiedzeniu sądu z udziałem biegłego psychologa, przesłuchanie w Przyjaznym Pokoju Przesłuchań, rejestrowanie przebiegu przesłuchania, brak obecności oskarżonego podczas przesłuchania, możliwość przygotowania małoletniego do przesłuchania.  

W ramach każdego z tych trybów można wyróżnić PODSTAWOWĄ i SZCZEGÓLNĄ formę przesłuchania, czyli HYBRYDOWĄ FORMĘ PRZESŁUCHANIA do której zalicza się: przesłuchanie małoletniego w miejscu pobytu (art. 177 § 2 k.p.k.), przesłuchanie konfrontacyjne z udziałem małoletniego, przesłuchanie małoletniego w związku z okazaniem osoby, wizerunku, rzeczy lub zwłok (art. 173 k.p.k.), przesłuchanie małoletniego w celu odtworzenia wyglądu osoby, przesłuchanie w celu odtworzenia sytuacji lub postępowania ma miejscu zdarzenia, przesłuchanie małoletniego za pośrednictwem tłumacza, przesłuchanie małoletniego cierpiącego na chorobę psychiczną, przesłuchanie małoletniego z niepełnosprawnością intelektualną, przesłuchanie małoletniego w charakterze świadka incognito. 

To rozróżnienie wynika z faktu, iż zdarzają się sytuacje procesowe, które wymagają, aby forma podstawowa przesłuchania została zmodyfikowana i dostosowana do okoliczności oraz właściwości małoletniego świadka, np. z uwagi na jego stan zdrowia, niepełnosprawność intelektualną. Brak wyróżnienia trzeciego, „szczególnego” trybu przesłuchania, lecz przyjęcie nazwy „formy hybrydowe” wynika z faktu, iż każdy z opisanych w tym rozdziale przesłuchań jest oparty na zwykłym lub ochronnym trybie przesłuchania, lecz jest nieco zmodyfikowany.

Czy dziecko wezwane na świadka musi stawić się na przesłuchanie i czy musi odpowiadać na wszystkie pytania?

Dziecko, które jest wezwane w charakterze świadka do złożenia zeznań, ma obowiązek stawienia się na przesłuchanie. Obowiązek ten wynika expressis verbis z art. 177 § 1 k.p.k in principio. Zgodnie z treścią tego przepisu, każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Ten obowiązek nie ma charakteru bezwzględnego, gdyż ustawodawca przewidział wyjątek od obligatoryjnego stawiennictwa w sytuacji choroby, kalectwa lub innej niedającej do pokonania przeszkody (art. 177 § 2 k.p.k.). Wówczas przesłuchanie może odbyć się w miejscu pobytu świadka. 

Przytoczony obowiązek odnosi się do świadka, który jest uprawniony do odmowy składania zeznań na podstawie art. 182 k.pk., uchylenia się od udzielenia odpowiedzi na pytanie na podstawie art. 183 k.p.k., jak również świadka, który jest uprawniony do złożenia wniosku o zwolnienie od obowiązku składania zeznań na podstawie art. 185 k.p.k. Oznacza to, że małoletni świadek, aby skorzystać z tych praw musi stawić się i oświadczyć do protokołu przesłuchania, że chce z nich skorzystać. Nie może, więc tego zrobić na piśmie lub telefonicznie. W przypadku małoletniego świadka obowiązek zapewnienia obecności spoczywa na jego przedstawicielach ustawowych lub opiekunach, dlatego to właśnie także do nich powinno zostać zaadresowane wezwanie dziecka na przesłuchanie. 
Co do kwestii obowiązku odpowiedzi na wszystkie pytania, to jak wskazałam, świadkowi, także małoletniemu przysługuje prawo od uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, które wynika z art. 183 § 1 k.p.k., zgodnie z którym świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. 

W stosunku do małoletniego, to prawo ma jedynie częściowe zastosowanie - osoba do ukończenia 17 r.ż. nie ponosi odpowiedzialności karnej. Oznacza to więc, że przepis art. 183 § 1 k.p.k. stosuje się jedynie w odniesieniu do ewentualnego obciążenia zeznaniem przez dziecko osoby mu najbliższej. Należy jednak pamiętać, że w pełnym zakresie to prawo będzie miało zastosowanie do małoletniego, który ukończył 17 lat.

Przyjazne Dzieciom Pokoje Przesłuchań

Dzieci przesłuchiwane są w specjalnie przygotowanych na taka okoliczność Przyjaznych Dzieciom Pokojach Przesłuchań. Jak wyglądają takie pokoje i czy mieszczą się one w siedzibie sądu?

Przyjazny Pokój Przesłuchań może znajdować się w siedzibie sądu, prokuratury, Policji, instytucji państwowej lub samorządowej albo podmiotu, do którego zadań należy pomoc małoletnim lub ofiarom przestępstwa zgwałcenia, albo w siedzibie innego podmiotu. 

Na Przyjazny Dziecku Pokój Przesłuchań składają się w zasadzie 3 pomieszczenia: pokój przesłuchań, pokój techniczny, poczekalnia. 

Poczekalnia jest miejscem, w którym małoletni oczekuje na rozpoczęcie przesłuchania i do którego wstępu nie mogą mieć osoby nieuprawnione do udziału w przesłuchaniu, np. podejrzany lub oskarżony. Powinno być to pomieszczenie wyposażone w książki, czasopisma, kredki, papier oraz wodę do picia, sok, ciasteczka i inne przedmioty zapewniające świadkowi, w tym również będącemu małoletnim poniżej lat 15, możliwość aktywnego spędzenia czasu oczekiwania na rozpoczęcie się przesłuchania. W poczekalni pod żadnym pozorem nie mogą znajdować się materiały edukacyjne i informacyjne na temat przemocy i wykorzystywania seksualnego, gdyż mogą stresująco i sugerująco wpływać na dzieci. 

Pokój przesłuchań powinien znajdować się w cichym i neutralnym miejscu, do którego nie docierają hałasy z ulicy. Okna nie powinny mieć zabezpieczeń w postaci krat. Niepożądane jest, aby w pokoju przesłuchań dało się słyszeć odgłos rozmów docierających z sąsiednich pokoi i poczekalni. Pokój przesłuchań powinien być takiej wielkości, aby pozwoliła na przeprowadzenie czynności przesłuchania przez sędziego z udziałem biegłego psychologa oraz tłumacza, jeżeli został powołany, a także wyjątkowo rodzica lub opiekuna małoletniego albo osobę wskazaną przez małoletniego, jeżeli ich udział nie ograniczy swobody wypowiedzi dziecka. Pokój powinien być utrzymany w barwach jasnych i stonowanych. Ściany powinny być w odcieniach pastelowych. Mogą znajdować się na nich dekoracje, choć w niewielkiej ilości, ponieważ pokój ma być tylko tłem dla przeprowadzanej czynności. Powinno się, więc unikać plakatów czy obrazków mogących wzbudzać strach lub agresję, a także, tak samo jak w przypadku poczekalni, tak i w pokoju przesłuchań nie wolno umieszczać materiałów edukacyjnych i informacyjnych na temat przemocy i wykorzystania seksualnego. Podmiot posiadający pokój przesłuchań, powinien zapewnić, aby w pokoju przesłuchań wszystkie gniazdka elektryczne były zabezpieczone i zasłonięte, a także by w zasięgu rąk dzieci nie było dostępnych żadnych łatwo tłukących się przedmiotów. Meble, w które jest wyposażony pokój przesłuchań powinny być dostosowane do wieku przesłuchiwanego. Zapewni to dziecku poczucie komfortu. Jeżeli w danej jednostce nie ma dwóch pokoi przesłuchań przeznaczonych zarówno dla małych i starszych dzieci, to w takim wypadku pokój powinien być wyposażony w dwa komplety krzeseł i stolików o różniej wysokości. Pokój przesłuchań powinien być wyposażony również w kanapę lub fotel. Umożliwi to dziecku wybór miejsca podczas przesłuchania. Podłoga powinna być wyłożona wykładziną, co dodatkowo sprawi, że dziecko poczuje się bardziej komfortowo, gdyż z jednej strony wyciszy to pomieszczenie, a z drugiej dzieci bardzo często lubią siadać na podłodze, więc stworzy dodatkową możliwość znalezienia dla siebie miejsca.

Pokój techniczny jest to pomieszczenie przylegające do pokoju przesłuchań i oddzielone od niego lustrem obserwacyjnym albo pomieszczenie połączone z pokojem przesłuchań za pomocą środków technicznych umożliwiających przeprowadzenie przesłuchania na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. 

W pokoju technicznym podczas przesłuchania, przebywają protokolant, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, prokurator oraz co do zasady osoba wymieniona w art. 51 § 2 KPK i osoba pełnoletnia wskazana przez dziecko. W pokoju technicznym dostępna jest instrukcja określająca sposób korzystania z pokoju przesłuchań oraz zawierająca zasady obowiązujące podczas przesłuchania dziecka. Instrukcja przedstawiana jest wszystkim dorosłym biorącym udział w przesłuchaniu dziecka. Muszą się w nim znajdować stół oraz krzesła, monitor, wzmacniacz i sprzęt do nagrywania, a także stanowisko dla specjalisty, który odpowiada za obsługę techniczną urządzeń służących do rejestracji obrazu i dźwięku podczas przesłuchania. Na monitorze wyświetla się obraz rejestrowany przez kamery umieszczone w pokoju przesłuchań.

Przesłuchanie dziecka w postępowaniu karnym

Jak wygląda przesłuchanie dziecka jako świadka?

Przesłuchanie dziecka w charakterze świadka składa się z 4 faz: fazy wstępnej, swobodnej wypowiedzi, pytań szczegółowych, czynności końcowych. 
Faza wstępna ma służyć nawiązaniu kontaktu z małoletnim, porozumienia i zminimalizowania poziomu strachu oraz przekazaniu mu podstawowych informacji na temat tego, dlaczego jest przesłuchiwany. Bardzo ważnym punktem tej fazy jest poinformowanie małoletniego o prawie do odmowy składania zeznań, prawie do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, a także o obowiązku mówienia prawdy. Istotne jest, aby sposób przekazania tych informacji był dostosowany do wieku przesłuchiwanego i stopnia rozwoju. 

Faza swobodnej wypowiedzi polega na spontanicznej relacji małoletniego świadka na temat zdarzenia. U małoletniego swoboda wypowiedź rozwija się powoli i z dużymi oporami. Jednakże, sędzia nie powinien pytać wprost o zdarzenie tylko nakierowywać małoletniego na to, aby dobrowolnie opowiedział o swoich przeżyciach.  Organ procesowy nie powinien przerywać przesłuchiwanemu. Jednakże, zdarza się, że ingerencja sędziego jest konieczna, dlatego, że małoletniemu bardzo trudno jest pominąć niuanse, które nie są związane ze sprawą. Jeżeli w trakcie przesłuchania dziecko przerwie swoją wypowiedź i stwierdzi, że nie chce dalej mówić lub jest mu trudno opowiadać o tym zdarzeniu, zadaniem organu procesowego w takiej sytuacji, będzie przekonanie małoletniego, do tego, aby spróbował swoje słowa przedstawić na rysunku. Podczas tej fazy, dziecka z całą pewnością nie można więc ponaglać, lecz zwracać się do niego ciepłym, łagodnym tomem, zachęcając do opowiadania.   

Faza pytań szczegółowych polega na zadawaniu małoletniemu pytań. Pytania, które zadaje przesłuchujący powinny być formułowane w sposób jasny i prosty, ponieważ małoletni pokrzywdzony nie może mieć wątpliwości co do ich znaczenia. Ze względu na to, że małoletni posługuje się mniejszym zasobem słów niż przesłuchujący, należy zadawać dziecku pytania najprostsze, tj. kto? co? gdzie? kiedy? jak? Nie powinno się zadawać pytań poruszających kilka kwestii a wymagających więcej niż jednej odpowiedzi.

Faza czynności końcowych polega na przeprowadzeniu z małoletnim krótkiej rozmowy odreagowania przesłuchania. Przesłuchujący powinien zapytać dziecko jak się czuje czy ma jakieś obawy w związku z tym przesłuchaniem oraz czy ma jakieś pytania, np. co się teraz stanie z podejrzanym/oskarżonym. Jeżeli małoletni rzeczywiście będzie chciał o coś zapytać, sędzia powinien rzetelnie mu odpowiedzieć i przejść do rozmowy na bardziej neutralny temat. Następnie organ procesowy powinien podziękować dziecku za przybycie na przesłuchanie i poświęcenie czasu oraz pochwalić je za złożenie zeznań. Jednakże podkreślenia wymaga, aby nie chwalić go za poszczególne zeznania, np. takie, które obciążają oskarżonego. 

Przesłuchanie powinno poprzedzać przygotowanie dziecka do przesłuchania.

Co to znaczy, że dziecko powinno być przygotowane do przesłuchania?

Pojęcie przygotowanie do przesłuchania jest często błędnie rozumiane jako wyuczenie małoletniego na pamięć scenariusza przesłuchania, a także tego, co dziecko ma mówić podczas tej czynności i jak się zachowywać.  W rzeczywistości przygotowanie małoletniego do przesłuchania polega na wyjaśnieniu dziecku, czym jest przesłuchanie, na czym ono polega oraz w jakim celu zostało na nie wezwane. 

Przygotowanie małoletniego do przesłuchania powinno składać się z dwóch etapów: edukacji oraz wsparcia psychologicznego. 

Edukacja pozwala dziecku na zdobycie wiedzy i wyobrażenia na temat roli świadka, procedury przesłuchania, ćwiczeniach koncentracji uwagi, uważnego słuchania pytań, formułowania na nie odpowiedzi, natomiast wsparcie psychologiczne - na regulację lęków i napięć związanych z udziałem w procedurach karnych (wypracowanie strategii radzenia sobie ze stresem przy wykorzystaniu indywidualnych możliwości dziecka) oraz na motywowaniu małoletniego do składania zeznań.    

Wsparcie psychologiczne polega m.in. na omówieniu z małoletnim lęków i niepokojów związanych z udziałem w postępowaniu karnym; wypracowaniu i przećwiczeniu sposobów radzenia sobie ze stresem w nowych, trudnych sytuacjach i po trzecie przećwiczeniu z dzieckiem sposobów koncentracji uwagi, zdolności narracyjnych, umiejętności opowiadania na pytania zgodnie z naczelną zasadą mówienia prawdy; w łagodzeniu stresu małoletniego związanego z przesłuchaniem wykorzystuje się rzeczywiste doświadczenia dziecka w radzeniu sobie ze stresem, wzmacniając jego dobre i skuteczne strategie, a także naturalną potrzebę fantazjowania, wyobrażeń i wcielania się w różne postaci. 

Realizacja przez małoletniego jego prawa przygotowania się do udziału w przesłuchaniu może zwiększyć jego zdolność do udzielenia precyzyjnych i wyczerpujących wypowiedzi dotyczących zdarzeń, jakich doświadczył, a przede wszystkim złagodzić ewentualne negatywne skutki związane z uczestnictwem w procedurze przesłuchania. 

Uzasadnieniem przygotowania dziecka do przesłuchania jest fakt, iż dziecku, które dowiaduje się, że będzie przesłuchiwane towarzyszy lęk i stres przed tą czynnością, poczucie bezradności, brak wiary w swoje możliwości czy nienawiść. Sytuacja procesowa w jakiej znajduje się małoletni jest dla niego często niezrozumiała i zagrażająca, a jego rozwój intelektualny i społeczno-emocjonalny stanowi dodatkową trudność w komunikowaniu się z dorosłymi, obcymi osobami (np. podczas przesłuchania). 

Najczęściej obawia się ono sprawcy (spotkania sprawcy i konfrontacji z nim, albo że będzie on mu groził lub gniewał się na dziecko lub fakt złożenia zeznań spowoduje odrzucenie go przez sprawcę), kary (dziecko boi się, że dostanie karę za to, że w czymś uczestniczyło lub zrobiło, a czego rodzice mu zabraniali, np. pójścia przez park, gdzie spotkało sprawcę i zostało skrzywdzone, a rodzice wyraźnie zabraniali mu chodzenia przez park), trudności w procesie przesłuchania (dziecko boi się, że o czymś zapomni, pomyli się, nie będzie znało odpowiedzi na pytania lub pytania nie zrozumie, co będzie, gdy zachce się mu pić albo skorzystać z toalety) oraz pogorszenia sytuacji rodzinnej (boi się, że jeśli opowie o tym co się zdarzyło to pogorszy sytuację rodzinną, spowoduje odrzucenie dziecka). 

Przygotowanie do przesłuchania może się odbyć zarówno kilka dni przed przesłuchaniem jak i tuż przed jego rozpoczęciem. Z punktu widzenia dobra dziecka, najlepszym rozwiązaniem jest pierwsza opcja, ponieważ można poświęcić na tę czynność tyle czasu, ile jest niezbędne do rzetelnego jej przeprowadzenia, bez konieczności opóźniania rozpoczęcia przesłuchania i zostanie zmniejszone ryzyko, że podczas właściwego przesłuchania małoletni będzie zmęczony i zniecierpliwiony (jeżeli czynność poprzedzało np. 30 min. przygotowanie). Ponadto da to świadkowi szansę na poukładanie sobie w głowie uzyskanych informacji, zastanowienie się, czy chce skorzystać z przysługujących praw (np. prawa do odmowy złożenia zeznań) a posługując się zdobytymi informacjami na temat technik radzenia sobie ze stresem – podjąć próbę ich zastosowania. 

W praktyce przygotowania do przesłuchania dokonują biegli psycholodzy, zarówno kilka dni przed przesłuchaniem jak i przed jego rozpoczęciem. 
Do 2024 r. przepisy Kodeksu postępowania karnego nie przewidywały żadnej formy przygotowania małoletniego do przesłuchania w procesie karnym. Natomiast dnia 15 lutego 2024 r. weszły w życie przepisy art. 171 § 8 k.p.k. oraz art. 185f § 2 k.p.k. Z przepisów tych wynika, że małoletni który jest przesłuchiwany zarówno w trybie zwykłym jak i trybie ochronnym otrzymuje informacje o przebiegu, sposobie i warunkach przesłuchania. Informacje zawierają opisowe lub graficzne przedstawienie przebiegu, sposobu i warunków przesłuchania. Pomiędzy doręczeniem informacji a terminem przesłuchania powinno upłynąć co najmniej 3 dni, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie.

Zmianę tę należy ocenić pozytywnie, jednakże moim zdaniem w Kodeksie postępowania karnego powinno pojawić się także uregulowanie przewidujące wprost przygotowanie małoletniego do przesłuchania np. przez psychologa.

Czy ma znaczenie płeć osoby przesłuchującej?

Biorąc pod uwagę katalog przedmiotowy przestępstw w sprawach, o które odbywa się przesłuchanie w trybie ochronnym, istotne znaczenie może mieć także płeć przesłuchującego. W przepisach kodeksu postępowania karnego jednak brak przepisu, który wskazywałby na konieczność przesłuchania przez osobę tej samej płci w przypadku, gdy przestępstwo, o które sprawa się toczy miało charakter seksualny. Ustawodawca przewidział jedynie dla pokrzywdzonego przesłuchiwanego w trybie art. 185a i 185c k.p.k. możliwość złożenia wniosku o to, aby psycholog biorący udział w przesłuchaniu był osobą tej samej płci co pokrzywdzony, chyba, że będzie to utrudniało postępowanie. Tymczasem warto rozważyć wprowadzenie do art. 185a-185e k.p.k. regulacji przewidującej możliwość przesłuchania pokrzywdzonego przez osobę tej samej płci. Postulat ten podyktowany jest zarówno dobrem dziecka jak i wymiaru sprawiedliwości. Małoletnia dziewczynka mogłaby wstydzić się opisywać intymne szczegóły zdarzenia sędziemu, który jest mężczyzną lub przypominałby jej sprawcę i to spowodowałoby niechęć do rozmowy z nim i składanie zeznań.

Dzieci chore psychiczne w procesie karnym

Czy w procesie karnym mogą uczestniczyć dzieci cierpiące na chorobę psychiczną lub z różnego rodzaju zaburzenia?

Zmagania małoletniego z chorobą psychiczną nie dyskwalifikują go z grona osobowych źródeł dowodowych. Polskie prawo w żaden sposób nie ogranicza możliwości składania zeznań przez osoby ze względu na ich stan psychiczny. Dlatego obowiązek złożenia zeznań ciąży na nich w takim samym stopniu jak na pozostałych świadkach, którzy zostali wezwani do ich złożenia. Powinno się jednak unikać przesłuchiwania osób znajdujących się w poważnych stanach chorobowych, bowiem z reguły wpływają one ujemnie na każdy etap procesu formułowania zeznań, pozbawiając je przy tym znaczenia dowodowego. Należy jednak podkreślić, że osoby dotknięte chorobą psychiczną zdają sobie sprawę ze znaczenia zeznań składanych przez siebie, nawet w przypadku osób dotkniętych urojeniami paranoidalnymi czy osób doznających halucynacji. Wprawdzie sam fakt choroby psychicznej nie pozbawia mocy dowodowej zeznań świadków, gdyż nawet u osób zdrowych zdarza się składanie fałszywych zeznań, to trzeba je traktować z dużą ostrożnością ze względu na możliwość ich zniekształceń spowodowanymi chorobą.

Powodem odstąpienia od przesłuchania dziecka mogą być natomiast deficyty rozwojowe, ale także jego zły stan emocjonalny, wynikający np. z Zespołu Stresu Pourazowego (PTSD, ang. posttraumatic stress disorder) - objawy stresu pourazowego zdecydowanie wykluczają udział w przesłuchaniu z dwóch powodów. Zakłócają funkcjonowanie poznawcze dziecka, a w tym zdolności spostrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń uniemożliwiając tym samym zrelacjonowanie przebiegu zdarzeń, dostarczenie wartościowego materiału dowodowego w prowadzonej sprawie i sytuacja przesłuchania wymuszająca uruchomienie urazowych wspomnień może znacząco nasilać emocjonalne problemy dziecka. Jeżeli organ procesowy będzie posiadał wiedzę, że małoletni cierpi na zespół stresu pourazowego powinien odstąpić od jego przesłuchania w ogóle lub poczekać na polepszenie się stanu psychicznego dziecka.    

„Przesłuchanie dziecka w polskim procesie karnym” – przedmiot monograficzny

Jak praca Pani Doktor wpływa na polepszenie sytuacji dzieci w procesie karnym w Polsce?

Na Wydziale Prawa i Administracji UMCS utworzyłam przedmiot monograficzny „Przesłuchanie dziecka w polskim procesie karnym”. Powodem wprowadzenia takiego przedmiotu do oferty dydaktycznej jest fakt, iż dziecko jest istotą, znajdującą się w okresie silnego rozwoju psychicznego i fizycznego i nie stanowi ono miniatury osoby dorosłej. Przykładem urazowego i traumatycznego doświadczenia, które może mieć wpływ na dalszy rozwój dziecka i wywołać u niego wskazane wyżej skutki, stanowi jego udział w procesie karnym w charakterze świadka. Warunkiem a zarazem szansą na zwiększenie ochrony dziecka występującego w charakterze świadka w procesie karnym przed negatywnymi skutkami tej czynności jest posiadanie przez uczestników tej czynności odpowiednich kompetencji do przesłuchania dziecka, a także wiedzy o sposobie jego przeprowadzenia i znaczeniu poszczególnych standardów przesłuchania. Przeprowadzenia przesłuchania dziecka w procesie karnym w sposób przyjazny mu i ochronny nie warunkuje wyłącznie sama znajomość przepisów regulujących przesłuchanie, ale świadomość ogromnego stresu jakiego doświadcza dziecko i posiadanie przez uczestników przesłuchania (sędziów, prokuratorów, funkcjonariuszy Policji czy reprezentantów dziecka) swego rodzaju empatii i wrażliwości, której nie da nauczyć się z kodeksów i innych ustaw. Uwrażliwienie na sytuację dziecka i jego potrzeby oraz zrozumienie konieczności jego ochrony i znaczenia tej ochrony zarówno dla samego dziecka jak i procesu karnego jest więc długim procesem, który powinien rozpocząć się już podczas studiów prawniczych. 

Celem przedmiotu „Przesłuchanie dziecka w polskim procesie karnym” jest, więc uwrażliwienie studentów prawa (którzy w przyszłości mogą stać się sędziami przesłuchującymi małoletnich lub innymi aktywnymi uczestnikami tej czynności prokuratorami, obrońcami, pełnomocnikami, reprezentantami dziecka) na problemy, które są związane z uczestnictwem dziecka w procesie karnym, wyjaśnienie znaczenia poszczególnych wymogów i standardów przesłuchania oraz stworzenie szansy na zdobycie wiedzy pozwalającej na podjęcie dalszych planów zawodowych. Studenci dzięki takiej wiedzy mogą stwierdzić, że chcieliby zostać adwokatami lub radcami prawnymi właśnie po to, aby występować w procesie karnym w charakterze reprezentanta dziecka, ale także bronić jego praw działając jako pełnomocnik dziecka i być swego rodzaju „rzecznikiem praw dziecka” w postępowaniu karnym.  

Przedmiot „Przesłuchanie dziecka w procesie karnym” jest podzielony na dwie części: teoretyczną i praktyczną.

W ramach części teoretycznej studenci poznają elementy psychologii dziecka, sposób postrzegania przez niego świata, zostanie wyjaśnione, że małoletni też może dostarczyć wartościowych zeznań, zostaną wyjaśnione zagadnienia dotyczące: dopuszczalności przesłuchania dziecka w procesie karnym, trybów oraz hybrydowych form przesłuchania, osób biorących udział w przesłuchaniu, przebiegu przesłuchania, zasad ochrony dziecka przed wtórną wiktymizacją oraz standardów, jakie powinny spełniać pomieszczenia, w których są przesłuchiwane dzieci. Ponadto zostanie dokładnie omówiona: instytucja Przyjaznego Pokoju Przesłuchań, prawa i obowiązki małoletniego świadka, sposoby pouczania o tych prawach w sposób dostosowany do jego wieku i stopnia rozwoju, wszelkie kryminalistyczno – procesowe aspekty przesłuchania oraz rolę poszczególnych uczestników. 

Natomiast w ramach części praktycznej studenci będą mieli możliwość spotkania z osobami uczestniczącymi w przesłuchiwaniu małoletnich (sędzią, biegłym psychologiem, prokuratorem, obrońcą czy pełnomocnikiem, reprezentantem dziecka (dawniej: kuratorem procesowym małoletniego pokrzywdzonego), którzy podzielą się własnymi doświadczeniami związanymi z przesłuchaniem dziecka i ochroną jego praw w procesie karnym), a także zwiedzenia Przyjaznego Pokoju Przesłuchań oraz inscenizacji takiego przesłuchania. 

W ramach zaliczenia przedmiotu zadaniem studentów będzie wskazanie na podstawie przedstawionego im opisu przebiegu przesłuchania błędów popełnionych przez uczestników i określenie jakie powinno być ich prawidłowe zachowanie.

Niewystarczająca ochrona dziecka w procesie karnym

Czy uważa Pani, że obecnie obowiązujące przepisy w sposób wystarczający chronią dzieci? A może należałoby coś zmienić?

W mojej ocenie, mimo istnienia ochronnego trybu przesłuchania oraz standardów i wytycznych dotyczących przeprowadzania tej czynności, dziecko nie jest w pełni chronione przed doświadczeniem wtórnej wiktymizacji, w związku z tym powinny zostać podjęte zarówno przez ustawodawcę oraz Ministra Sprawiedliwości odpowiednie dalsze działania zmierzające do zwiększenia takiej ochrony.                         

Przede wszystkich konieczne jest rozszerzenie trybu przesłuchania określonego w art. 185a k.p.k. na małoletnich pokrzywdzonych, który w chwili ukończenia przesłuchania nie ukończyli 18 lat w sprawie o każde przestępstwo, bowiem z dniem ukończenia przez małoletniego 15. roku życia nie znikają automatycznie powody, dla których przesłuchiwany został on objęty ochroną przewidzianą w przepisach i istnieją przestępstwa, które nie mieszczą się w katalogu wymienionym w art. 185a k.p.k., a które mogą znacząco wpłynąć na psychikę dziecka. Ustawodawca powinien także rozważyć stworzenie trzeciego trybu przesłuchania, który dotyczyłby tych małoletnich czy to pokrzywdzonych czy świadków, których nie obejmuje zakres podmiotowy i przedmiotowy określony w art. 185a – 185c k.p.k. i wyeliminował możliwość przesłuchania takich małoletnich na rozprawie. Tryb ten mógłby polegać na tym, że małoletni czy to na etapie postępowania przygotowawczego czy sądowego byliby przesłuchiwani w Przyjaznych Pokojach Przesłuchań z udziałem biegłego psychologa, z wyłączeniem możliwości osobistego udziału oskarżonego w tej czynności.

Bardzo dziękuję za szczegółowe przedstawienie sytuacji małoletnich w polskim procesie karnym.

Katarzyna Osiak-Krynicka:

^{Doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Postępowania Karnego w Instytucie Nauk Prawnych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Dnia 17 lutego 2023 r. obroniła z wyróżnieniem rozprawę doktorską pt. "Dziecko jako uczestnik procesu karnego". Zainteresowania naukowe: udział dziecka w procesie karnym. Specjalizuje się w problematyce udziału dziecka w procesie karnym oraz znaczeniu metod kryminalistycznych w polskim postępowaniu karnym.  Od stycznia 2024 r. członek grupy roboczej do spraw standardów ochrony małoletnich działającej w ramach Zespołu do Spraw Ochrony Małoletnich przy Ministerstwie Sprawiedliwości}

^{Czynny uczestnik ponad 50 konferencji naukowych podczas których wygłaszała wystąpienia związane z ochrona dziecka. Autorka wielu artykułów poświęconych tematyce przesłuchania dziecka w procesie karnym oraz krzywdzenia dzieci (wykaz artykułów i konferencji dostępny pod linkiem: https://www.umcs.pl/pl/addres-book-employee,13452,pl.html). Współautorka raportu dotyczącego stanu praw dzieci w Polsce dla "Mapping child protection systems in the EU" dla European Union Agency For Fundamental Rights we współpracy z Helsińską Fundacją Praw Człowieka.  Współautorka raportu dotyczącego praw dzieci przybyłych do Polski po agresji Rosji na Ukrainę „Fundamental rights of children displaced in the EU following the Russian war of aggression” dla European Union Agency For Fundamental Rights}

^{Członek Wydziałowej Komisji Promocji WPiA UMCS; Sekretarz Senackiej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów UMCS; Sekretarz Towarzystwa Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie; Członek Stowarzyszenia Naukowego Pro Scientia Iuridica; Współpracuje ze Stowarzyszeniem Wspierania Aktywności BONA FIDES oraz Polskim Towarzystwem Organizacji Non Profit.}

^{Sporządzała recenzje publikacji dla: czasopisma "Clinical Sociology Review" wydawanego przez University of Johannesburg (RPA), wydawnictwa Fundacji na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL; czasopisma Ars Iuridica.}

^{Stypendystka: Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Marszałka Województwa Lubelskiego, Stypendium Rektora dla najlepszych doktorantów; Stypendium doktoranckie w roku akademickim; Stypendium na realizację zadań projakościowych.}  

^{Pełny wykaz aktywności i działalności pod linkiem: https://www.umcs.pl/pl/addres-book-employee,13452,pl.html}