Roszczenie majątkowe dochodzone w procesie karnym może obejmować rzeczywistą stratę (damnum emergens), którą może być np. wartość skradzionego pojazdu oraz utraconej korzyści (lucrum cessans), czyli np. zarobku jaki moglibyśmy uzyskać przy wykorzystaniu skradzionego pojazdu.
W postępowaniu karnym nie można natomiast dochodzić roszczeń nie mających charakteru majątkowego (np. o zaniechanie naruszeń dóbr osobistych) oraz roszczeń majątkowych nie wynikających bezpośrednio z przestępstwa (np. kosztów przygotowania do innego zawodu w związku z inwalidztwem spowodowanym przestępstwem).
W procesie karnym istnieją dwa zasadnicze sposoby dochodzenia roszczeń powstałych wskutek przestępstwa. Mianowicie roszczenia takie mogą być dochodzone poprzez:
- złożenie wniosku o naprawienie szkody (art. 46 § 1 kodeksu karnego)
- wytoczenie powództwa cywilnego (art. 62 kodeksu postępowania karnego).
Pokrzywdzony ma więc prawo wyboru do wykorzystania wymienionych środków prawnych przy czym nie może skorzystać z obu na raz. Wystąpienie z wnioskiem o naprawienie szkody eliminuje dopuszczalność powództwa cywilnego.
Zobacz: Śledztwo i dochodzenie
Obowiązek naprawienia szkody
Złożenie przez pokrzywdzonego wniosku o naprawienie szkody dopuszczalne jest wyłącznie w przypadku popełnienia na jego szkodę wymienionych w art. 46§1 kodeksu karnego konkretnych przestępstw tj. spowodowania śmierci (tzn. gdy skutkiem czynu sprawcy jest śmierć człowieka,. art. 148-151, 154, 155, 156 § 3, art. 158 § 3 k.k.), ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia (art. 156, 158 § 2 k.k.), przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (np. art. 173-180 k.k.), przeciwko środowisku (np. art. 181-188 k.k.), przeciwko mieniu (np. art. 278-294 k.k.), przeciwko obrotowi gospodarczemu (np. art. 296-301 k.k.), przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową ( art. 218-221 k.k.).
Warunkiem orzeczenia obowiązku naprawienia szkody jest stwierdzenie winy sprawcy i zaistnienie szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu. Przy ustalaniu wielkości szkody należy kierować się zasadami prawa cywilnego, biorąc także pod uwagę stopień przyczynienia się pokrzywdzonego do powstania szkody i jej rozmiarów. Dla prawidłowego ustalenia wysokości szkody uwzględnia się tylko te jej składniki, które były następstwem zachowania sprawcy.
Nadmienić również należy, że w przypadku złożenia wniosku o naprawienie szkody sąd jest zobowiązany do jego rozpoznania. W przypadku stwierdzenia winy oskarżonego sąd powinien wniosek uwzględnić w całości bądź w części. W przypadku skazania kilku osób współdziałających ze sobą, dopuszczalne jest solidarne obciążenie ich naprawieniem szkody. Polega to na tym, że pokrzywdzony może żądać naprawienia szkody od wszystkim zobowiązanych lub od każdego z nich z osobna. Niewątpliwie jest to znaczne ułatwienie dla pokrzywdzonego, który może zwrócić się o naprawienie szkody do tego ze skazanych, który dysponuje majątkiem umożliwiającym jak najszybsze zaspokojenie roszczeń pokrzywdzonego.
Zobacz: Oskarżony - podejrzany
Powództwo cywilne
Powództwo cywilne, zwane w procesie karnym powództwem adhezyjnym, może zostać wytoczone w przypadku popełnienie każdego z przestępstw opisanych w kodeksie karnym. Skutkiem popełnienia danego przestępstwa musi być szkoda majątkowa.
W razie śmierci pokrzywdzonego, który nie wytoczył jeszcze powództwa adhezyjnego, osoby najbliższe mogą wystąpić z takim powództwem. Jednak mogą zrobić to tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.
Jeżeli natomiast pokrzywdzony przed śmiercią wytoczył powództwo cywilne, osoby te mogą w każdym czasie wstąpić w prawa zmarłego oraz dochodzić przysługujących im roszczeń wynikających z faktu popełnienia przestępstwa.
Na rzecz pokrzywdzonego może być również orzec nawiązkę. Następuje to zamiast naprawienia szkody. Orzeczona przez sąd nawiązka ma w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę. Orzeczenie przez sąd nawiązki nie wymaga wniosku ze strony pokrzywdzonego. Poza przypadkami określonymi w art. 46§1kk orzeczenie przez sąd nawiązki nastąpić może jedynie w przypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie (w kodeksie karnym nawiązkę orzec można np. za bezprawny wyręb drzewa z lasu). Zauważyć należy, że wysokość nawiązki nie jest uzależniona od wysokości wyrządzonej szkody i może być ona orzeczona np. wobec kilku współsprawców w jednakowej kwocie, nawet jeśli jej suma przekroczy wysokość powstałej wskutek przestępstwa szkody.
Zobacz serwis: Prawo karne