Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój udział w celu ochrony praw pokrzywdzonego, oskarżonego bądź innych uczestników postępowania. Przesłanką jego udziału w postępowaniu karnym jest potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego.
Udział przedstawiciela organizacji społecznej w postępowaniu karnym
Kodeks postępowania karnego umożliwił organizacjom społecznym delegowanie swojego przedstawiciela do udziału w postępowaniu sądowym w celu ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka. Może mieć to duże znaczenie w sprawach dotyczących stosowania przemocy w rodzinie.
Jedną z zasad Konstytucji RP jest zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości, określona w art. 182 Konstytucji. Konstytucyjną zasadę w odniesieniu do postępowania karnego realizuje art. 3 kodeksu postępowania karnego, stanowiący, że postępowanie karne odbywa się – w granicach określonych w ustawie – z udziałem czynnika społecznego. Przejawem udziału czynnika społecznego w postępowaniu karnym jest nie tylko udział ławników w orzekaniu (w sądzie I instancji), ale również instytucja przedstawiciela organizacji społecznej. Instytucja ta wprowadzona została do polskiego procesu karnego przez kodeks z 1969 roku (art. 81–83 dawnego Kodeksu postępowania karnego). Jednak, jak wskazuje się w piśmiennictwie, w praktyce była ona fasadowa i pozostała niemal martwa. Obecnie obowiązujący kodeks postępowania karnego reguluje tę instytucję w art. 90–91, przyznając organizacji społecznej możliwość delegowania swojego przedstawiciela do udziału w postępowaniu w celu ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Korzystanie przez organizację z uprawnień przyznanych jej przez przepisy kodeksu postępowania karnego umożliwia jej nie tylko świadczenie bardziej efektywnej pomocy dla osób zwracających się do niej o wsparcie, ale także niejako społeczną kontrolę przebiegu postępowania przed sądem oraz orzekania przez sąd w sprawie. Może mieć to szczególne znaczenie w sprawach o znęcanie się, w których udział i wsparcie organizacji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie są często oczekiwane przez osoby doświadczające tej przemocy.
Zobacz również serwis: Przemoc w rodzinie
Przesłanki udziału przedstawiciela organizacji społecznej
Zgodnie z art. 90 § 1 Kodeksu postępowania karnego, do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Przesłanką udziału przedstawiciela organizacji społecznej w procesie karnym jest więc potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego. Interes wymagający ochrony musi być objęty zadaniami statutowymi tej organizacji. W przypadku potrzeby ochrony interesu indywidualnego kodeks nie przesądza, o czyj interes chodzi. Przedstawiciel organizacji może więc zgłosić swój udział w celu ochrony praw pokrzywdzonego, oskarżonego bądź innych uczestników postępowania. Prawo nie uzależnia również udziału przedstawiciela organizacji od przynależności do tej organizacji osoby, której indywidualny interes zdaniem tej organizacji wymaga ochrony. Kodeks precyzuje jedynie, że interes indywidualny musi być ważny. Ocena tej „ważności” pozostawiona jest sądowi. Należy podkreślić, że w przypadku, gdy przedstawiciel społeczny działa na rzecz ochrony interesu indywidualnego, nie jest on reprezentantem danej strony, a jedynie organizacji społecznej, która delegowała go do udziału w postępowaniu.
Zobacz również: Znaczenie prywatnej opinii w procesie karnym
Warto wspomnieć, że w doktrynie trwa spór co do tego, czy oznacza to, że przedstawiciel organizacji społecznej ma prawo do zgłoszenia swojego udziału do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w sądzie drugiej instancji, czy też rozpoczęcie przewodu sądowego dotyczy tylko postępowania przed sądem pierwszej instancji.
Poprzednia regulacja w tym zakresie (art. 81 § 1 kodeksu postępowania karnego z 1969 roku) stanowiła bowiem wyraźnie o „rozpoczęciu przewodu sądowego w pierwszej instancji” i niektórzy przedstawiciele doktryny porównując jej brzmienie z obecnie obowiązującym, przychylają się do stanowiska, że ustawodawca poszerzył w kodeksie z 1997 roku uprawnienia organizacji, umożliwiając jej przedstawicielowi zgłoszenie udziału w postępowaniu do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w drugiej instancji.
Ponadto należy podkreślić, że udział przedstawiciela organizacji społecznej może być zgłoszony, zgodnie z art. 90 § 1, „w postępowaniu sądowym”, co wyklucza zgłoszenie i udział tego przedstawiciela w postępowaniu przygotowawczym.
Dopuszczenie przedstawiciela przez sąd
Udział przedstawiciela organizacji społecznej w postępowaniu karnym zależy od decyzji sądu, który może dopuścić lub odmówić jego dopuszczenia. Zgodnie z art. 90 § 3 sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli uzna, że leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Wydaje się, że warunek ten spełniony jest w przypadku, gdy organizacja zamierza działać na rzecz pokrzywdzonego przestępstwem. Z pewnością takie wsparcie pokrzywdzonego ma szczególne znaczenie w sprawach o znęcanie (art. 207 kodeksu karnego). Ocenie sądu pozostawione jest również to, czy interes indywidualny, co do którego zachodzi potrzeba ochrony, jest ważny. Z pewnością sąd musi odrzucić zgłoszenie, gdy nastąpiło ono po rozpoczęciu przewodu sądowego. Decyzję w przedmiocie wniosku o dopuszczenie do udziału w procesie sąd wydaje w formie postanowienia (patrz art. 93 § 1). Niewykluczone jest jednak dopuszczenie per facta concludentia. Odmowa dopuszczenia lub dopuszczenie nie podlega zaskarżeniu.
Zobacz również: Jakie prawa przysługują oskarżonemu?
Kwestia odmowy dopuszczenia była przedmiotem jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego. W wyroku z 25 listopada 1976 roku (Rw 408/76, OSNKW 1977, z. 1-2, poz. 15) SN stwierdził, że rodzaj i charakter zarzucanego oskarżonemu przestępstwa nie może uzasadniać odmowy dopuszczenia do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciela organizacji społecznej ze względu na interes wymiaru sprawiedliwości. SN uznał ponadto, że sąd nie może odmówić dopuszczenia do udziału w rozprawie przedstawiciela organizacji społecznej z tego tylko powodu, że wystąpienie jego będzie ograniczać się do złożenia korzystnych dla oskarżonego oświadczeń, gdyż takie wystąpienie nie godzi w interes wymiaru sprawiedliwości.
Na gruncie kodeksu postępowania karnego z 1969 roku, upoważniającego ministra sprawiedliwości do ustalenia w drodze rozporządzenia wykazu organizacji, które mogą zgłosić udział swojego przedstawiciela w postępowaniu (art. 81 § 2 w brzmieniu przed zmianą kpk z dniem 1 stycznia 1996 roku), dopuszczone było zgłoszenie jedynie organizacji figurującej w wykazie ujętym w rozporządzeniu ministra. Obecny kodeks nie przewiduje ustalenia takiego wykazu, a co za tym idzie zakłada możliwość wstąpienia w proces przedstawiciela każdej organizacji społecznej.
W przypadku, gdy udział w postępowaniu zgłosi więcej niż jedna organizacja społeczna, wydaje się, iż sąd powinien dopuścić przedstawicieli wszystkich tych organizacji, pod warunkiem, że spełniają one wyżej wymienione ustawowe przesłanki dopuszczenia. Brak bowiem w kodeksie przepisów ograniczających liczbę organizacji. Ponadto każda z organizacji może widzieć potrzebę ochrony innego interesu społecznego czy ważnego interesu indywidualnego.
Zgłoszenie organizacji następuje co do zasady na piśmie i powinno nastąpić w wyniku decyzji uprawnionych organów danej organizacji. Wydaje się, że może być ono także ustne – do protokołu, w szczególności w przypadku wystąpienia z nim na rozprawie – w ustawowo określonym terminie, tj. do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Organizacja społeczna, zgłaszając przystąpienie do procesu, wskazuje jednocześnie reprezentującego ją przedstawiciela. Delegowanie przedstawiciela społecznego do udziału w postępowaniu karnym jest sprawą wewnętrzną organizacji społecznej, która musi przy tym kierować się swoimi wewnętrznymi regulacjami, w szczególności statutem. Delegowany przedstawiciel musi przedstawić sądowi upoważnienie wystawione przez uprawniony do działania w tym zakresie organ danej organizacji (art. 90 § 2). Upoważnienie to powinno mieć formę pisemną.
Sąd, który dopuścił udział przedstawiciela organizacji społecznej, nie może go następnie usunąć z postępowania, uznając, iż brak jest interesu uzasadniającego jego uczestnictwo lub, że udział przedstawiciela nie leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Postanowienie o dopuszczeniu do udziału organizacji społecznej może jednak zostać zmienione, jeśli okaże się, że już w momencie dopuszczenia organizacja nie spełniła formalnych warunków dopuszczenia, co zostało przez sąd przeoczone, np. brak było w statucie regulacji dotyczącej realizacji przez organizację zadań obejmujących ochronę danego interesu. Wydaje się również, że przedstawiciel danej organizacji traci prawo udziału w postępowaniu w przypadku likwidacji w toku procesu organizacji, która go zgłosiła.
Organizacja społeczna może w każdym czasie wycofać swojego przedstawiciela z postępowania, jeżeli uzna, że nie zachodzi potrzeba ochrony interesu objętego jej zadaniami statutowymi. Możliwa jest też zmiana osoby przedstawiciela, przy czym nie podlega ona co do zasady ocenie sądu. Sąd odnosi się bowiem jedynie do kwestii interesu uzasadniającego udział przedstawiciela danej organizacji społecznej w postępowaniu karnym, nie zaś do udziału w procesie określonej osoby, będącej przedstawicielem tej organizacji.
Warto wspomnieć, że w wytycznych SN z 27 września 1980 roku podkreślone zostało, że dopuszczenie przedstawiciela społecznego do udziału w postępowaniu sądowym należy traktować w praktyce sądowej jako regułę, natomiast niedopuszczenie – jako wyjątek (wytyczne SN z 27 września 1980 roku, U 1/80, OSNKW 10-11/1980, poz. 79).
Zobacz również: Czy prokurator może dochodzić naprawienia szkody?
Uprawnienia przedstawiciela organizacji
Zgodnie z art. 91 Kodeksu postępowania karnego dopuszczony do udziału w postępowaniu przedstawiciel organizacji ma prawo:
- uczestniczyć w rozprawie;
- wypowiadać się;
- składać oświadczenia na piśmie.
Przepis art. 91 wyraźnie ogranicza więc uprawnienia przedstawiciela organizacji społecznej do udziału wyłącznie w rozprawie, co wyklucza jego udział w tych procedurach, które odbywają się bez rozprawy. Co za tym idzie przedstawiciel nie może brać udziału w posiedzeniach sądu, nawet gdy poświęcone są np. rozstrzyganiu kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego (por. art. 341 § 5 i art. 500 § 4). Warto wspomnieć, że na gruncie poprzednio obowiązującego Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z art. 82, przedstawiciel organizacji mógł brać udział nie tylko w rozprawie. Jednak jego prawo wypowiadania się było na podstawie tego przepisu ograniczone do kwestii, „w których pragnie zająć stanowisko ze względu na interes społeczny”. Oświadczenia przedstawiciela mogą być składane ustnie do protokołu rozprawy albo na piśmie.
Poza wyżej określonymi uprawnieniami (wypowiadanie się i składanie oświadczeń na piśmie) przedstawicielowi organizacji nie przysługują inne uprawnienia. W szczególności nie ma on prawa do zadawania pytań osobom przesłuchiwanym (patrz art. 370 § 1) czy do zaskarżania orzeczeń sądu (patrz art. 425 § 1).
Niestawiennictwo prawidłowo powiadomionego o rozprawie przedstawiciela społecznego nie tamuje postępowania sądowego (wytyczne SN z 27 września 1980 roku, U 1/80, OSNKW 10-11/1980, poz. 79). Przedstawiciel organizacji może także zabrać głos po zamknięciu przewodu sądowego na podstawie art. 406 § 1, zgodnie z którym po zamknięciu przewodu sądowego przewodniczący udziela głosu stronom, ich przedstawicielom oraz „w miarę potrzeby” przedstawicielowi społecznemu, który przemawia przed obrońcą i oskarżonym. Decyzja w tej kwestii jest więc pozostawiona uznaniu sądu.
Wydaje się, że do przedstawiciela społecznego może mieć zastosowanie art. 9 § 2, stanowiący, iż strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie przez sąd również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu. Przedstawiciel, którego można uznać za „inną osobę bezpośrednio zainteresowaną” z uwagi na reprezentowany interes społeczny, mógłby wnosić o zadanie przez sąd przesłuchiwanym osobom określonych pytań albo o przeprowadzenie z urzędu określonego dowodu, zwracając uwagę sądu, w ramach swojego prawa do wypowiedzi, na możliwości dowodowe.
Zobacz również: Czy mogę uzyskać zwolnienie od zapłaty kosztów sądowych?
Jawność rozprawy
Należy podkreślić, że rozprawa w postępowaniu karnym odbywa się co do zasady jawnie (art. 355). W razie wyłączenia jawności na rozprawie mogą być obecne, oprócz osób biorących udział w postępowaniu, po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego (art. 361 § 1). Dodatkowo przewodniczący składu orzekającego może zezwolić innym osobom na obecność na rozprawie (art. 361 § 3).
Co za tym idzie, w razie niedopuszczenia przedstawiciela organizacji społecznej do udziału w postępowaniu ma on prawo być obecny na rozprawie, również w razie wyłączenia jej jawności – gdy wskaże go np. jedna ze stron postępowania.
Zobacz również serwis: Sprawy karne