Czasem bywa tak, że mimo gorących chęci i misternego planu, sprawcy nie udaje się popełnić zakładanego przez niego przestępnego czynu. Należy jednak odróżnić sytuację, kiedy działanie sprawcy nie przebiegło dla niego pomyślnie i nie osiągnęło spodziewanych rezultatów, od sytuacji kiedy obiektywnie popełnienie danego czynu zabronionego nie jest możliwe. Konsekwencje prawne w obu przypadkach będą bowiem nieco odmienne na gruncie polskiego prawa karnego.
- Usiłowanie popełnienia przestępstwa
- Co z zamiarem sprawcy?
- Kara za usiłowanie popełnienia przestępstwa
Usiłowanie popełnienia przestępstwa
W polskim prawie wyróżniamy następujące formy stadialne popełnienia przestępstwa: przygotowanie, usiłowanie oraz dokonanie. W ramach usiłowania, prawo karne wyróżnia formy takie jak usiłowanie udolne oraz nieudolne.
Usiłowanie udolne następuje gdy sprawca, w zamiarze popełnienia czynu zabronionego, swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.
Przykładem może być sytuacja kiedy złodziej zostaje przyłapany na próbie kradzieży, która jednak nie następuje wskutek czyjejś interwencji. Innymi słowy, usiłowanie udolne zachodzi wtedy gdy zaistniała jakaś przeszkoda, zapobiegająca finalnie popełnieniu przestępstwa.
Z usiłowaniem nieudolnym z kolei mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie czynu jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nie nadającego się do popełnienia czynu zabronionego. W skrócie, aby móc przyjąć w danej sprawie usiłowanie nieudolne, musi obiektywnie występować stan braku możliwości dokonania przestępstwa.
Przykład: sprawca strzela do kartonowej postaci, wiernie odzwierciedlającej czyjś wizerunek, będąc przekonanym, że to jego zaplanowana ofiara, albo gdy sprawca usiłuje oszukać osobę nieżyjącą.
Co z zamiarem sprawcy?
Wielu może się burzyć, że usiłowanie nie powinno mieć rozróżnienia na dwie formy, albowiem istotny jest sam zamiar sprawcy i jego chęć popełnienia przestępstwa, a że mu się to nie udało wskutek pewnego splotu okoliczności, nie powinno mieć to żadnego znaczenia dla jego odpowiedzialności. Rzeczywiście, podchodząc do tego racjonalnie, już sam fakt, że sprawca strzelał z pistoletu na plastikowe kulki i usiłował nim zabić, myśląc, że przedmiot jest prawdziwą bronią, nie powinien uzasadniać złagodzenia jego kary, gdyż docelową chęcią było pozbawienie kogoś życia. Rzecz jednak w tym, że o ile zamiar poprzedza dokonanie przestępstwa, o tyle nie stanowi on jego formy stadialnej i nie podlega karalności. Podstawą odpowiedzialności karnej danej osoby nie są jej procesy myślowe odbywające się przed popełnieniem czynu, ale jedynie sam czyn mający postać uzewnętrznionego zachowania się. Zamiar wpływa tylko na umyślność oraz nieumyślność danego czynu.
Kara za usiłowanie popełnienia przestępstwa
Sprawca usiłowania nie jest w świetle przepisów prawa bezkarny. Art. 14 Kodeksu karnego stanowi o tym, że sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa. Oznacza to, że odpowiedzialność karna takiej osoby jest taka sama jak dla sprawcy danego przestępstwa. Ten sam przepis stanowi jednak również o tym, że w przypadku usiłowania nieudolnego, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Warto też wspomnieć, że nie będzie podlegać karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi czynu zabronionego.
Prawo karne zdecydowanie łagodniej penalizuje usiłowanie nieudolne. Być może nie jest to do końca uzasadnione zważywszy na zamiar danej osoby, która wszak chciała dopuścić się przestępstwa. Można jednak potraktować to jako szansę systemu prawnego, jaką przewiduje on dla tego typu osób.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (j.t. Dz. U. z 2025 r., poz. 383)