Osoba, która dopuściła się naruszenia prawa w niektórych przypadkach nie poniesie za to odpowiedzialności. Taka sytuacja może wystąpić na przykład w przypadku choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych.
- Niepoczytalność w Kodeksie karnym
- Czym jest ubezwłasnowolnienie?
- Przestępstwo popełnione przez osobę ubezwłasnowolnioną
Niepoczytalność w Kodeksie karnym
Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zakłócenia czynności psychicznych są poważnymi problemami. Mogą one dość mocno ograniczyć albo nawet pozbawić człowieka świadomości. W konsekwencji chora osoba może skrzywdzić kogoś innego tak naprawdę nie zdając sobie z tego sprawy. Rozsądnym jest to, że taki człowiek nie powinien być karany. Nie oznacza to jednak, że prawo i postępowanie karne nie mają zastosowania do takich osób. Zważyć bowiem należy, iż w uzasadnionych przypadkach można wobec nich zastosować środki zabezpieczające jak np. terapia czy pobyt w zakładzie psychiatrycznym.
Zagadnienie niepoczytalności jest ujęte w przepisie art. 31 Kodeksu karnego. Zgodnie z tą regulacją:
§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Niepoczytalność zachodzi więc gdy spełniona jest przynajmniej jedna z trzech powyższych przesłanek (choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, inne zakłócenie czynności psychicznych) oraz jednoczesne takie oddziaływanie tej okoliczności na organizm człowieka, że w czasie dokonywania czynu zabronionego nie mógł on rozpoznać znaczenia tego czynu albo kierować swoim zachowaniem. Obie te przesłanki (problemy psychiczne oraz ich oddziaływanie na organizm człowieka) muszą być spełnione razem w chwili czynu. Ta niemożność musi występować w momencie dokonywania czynu zabronionego. Może się bowiem zdarzyć sytuacja, kiedy jakaś osoba cierpi na poważną chorobę psychiczną i bardzo często wyłączona jest jej możliwość kierowania swoim postępowaniem, ale w momencie popełnienia czynu zabronionego ta choroba ani nie dawała objawów ani nie wpływała na myślenie i zachowanie tejże osoby. Nie można więc wykluczyć przypadku, w którym osoba cierpiąca na poważną chorobę psychiczną popełnia przestępstwo całkowicie świadomie i w związku z tym poniesie odpowiedzialność karną.
Wskazany powyżej przepis odnosi się do całkowitej niepoczytalności. Oprócz tego kodeks karny w następnym paragrafie odnosi się do tzw. poczytalności ograniczonej.
§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
W związku z powyższym jeżeli jakaś osoba miała częściową zdolność rozpoznania czynu lub kierowania swoim postępowaniem to poniesie ona odpowiedzialność karną, choć może uzyskać nadzwyczajne złagodzenie kary. Użyty przez prawodawcę zwrot „sąd może” świadczy o tym, że sąd wcale nie musi tego uczynić i osoba z ograniczoną poczytalnością w pewnych sytuacjach nie uzyska nadzwyczajnego złagodzenia kary. Ewentualne zastosowanie lub odmowa zastosowania przez sąd takiego złagodzenia kary powinna być odpowiednio uzasadniona i nie może opierać się na całkowitej dowolności decyzji sądu.
Czym jest ubezwłasnowolnienie?
Wykazanie niepoczytalności w czasie popełnienia czynu zabronionego nie jest zadaniem łatwym. Zazwyczaj powołuje się biegłego, który ma wykorzystać swoją specjalistyczną wiedzę w dokonaniu tej oceny. Taka opinia biegłego jest ważnym dowodem, ale nie jedynym. Badając ewentualną niepoczytalność sąd bierze pod uwagę różne inne dowody (np. zeznania świadków).
Oprócz niepoczytalności istnieje również ubezwłasnowolnienie. Choć mogą one być uzasadnione tymi samymi przyczynami to jednak są to dwie odrębne instytucje. Niepoczytalność jest zagadnieniem prawa karnego, a ubezwłasnowolnienie prawa cywilnego. Nie należy utożsamiać ich ze sobą. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., II KK 316/08, zgodnie z którym
„Ubezwłasnowolnienie samo w sobie nie oznacza niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego, będącego ubezwłasnowolnionym.”
Wyjaśniając problematykę ubezwłasnowolnienia warto odnieść się do regulacji prawnych. Ubezwłasnowolnienie całkowite jest unormowane w przepisie art. 13 Kodeksu cywilnego:
§ 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Wobec takiej osoby sąd wyznacza opiekuna. Nie ma ona już zdolności do czynności prawnych, a więc nie może sama podejmować czynności prawnych (np. zawierania umów). Pewnym wyjątkiem od tego są czynności w drobnych, bieżących sprawach dnia codziennego (np. zakup chleba w sklepie spożywczym).
Ubezwłasnowolnienie częściowe jest uregulowane z kolei w przepisie art. 16 Kodeksu cywilnego:
§ 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Jak więc można zauważyć ubezwłasnowolnienie częściowe jest uzasadnione tym, że choroba psychiczna utrudnia życie człowiekowi i jest mu potrzebna pomoc w prowadzeniu swoich spraw, przy czym jej oddziaływanie nie jest jeszcze na tyle mocne by zastosować bardzo poważną instytucję ubezwłasnowolnienia całkowitego, które całkowicie pozbawia zdolności do czynności prawnych. W tym przypadku osoba jest w stanie sobą kierować, choć jest to poważnie, mocno utrudnione.
Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo sąd wyznacza kuratora. W tym przypadku człowiek ten zachowuje jednak ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Może on samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem.
Przestępstwo popełnione przez osobę ubezwłasnowolnioną
Jak już było wspomniane ubezwłasnowolnienie i niepoczytalność to są dwie różne instytucje. Nie należy utożsamiać ich ze sobą. Ubezwłasnowolnienie ma na celu ochronę osoby cierpiącej by nie wyrządziła sobie szkody dokonując różnych czynności prawnych. Ma więc na celu prewencję potencjalnej krzywdy. W przypadku oceny niepoczytalności zło jakim jest przestępstwo już zostało wyrządzone i ma ona na celu ochronę praw oskarżonego. Analiza zasadności ubezwłasnowolnienia jest dokonywana w oparciu o przepisy prawa i postępowania cywilnego, a niepoczytalności na podstawie prawa i postępowania karnego.
Co ważne, może zaistnieć sytuacja, w której nawet ubezwłasnowolniony całkowicie popełni w pełni świadomie przestępstwo, ponieważ w czasie jego popełnienia choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych nie będzie mieć wpływu na ocenę czynu ani na możliwość kierowania swoim postępowaniem (osoba ta w momencie popełniania przestępstwa będzie poczytalna). W takiej sytuacji sąd nie będzie mógł orzec o niepoczytalności pomimo nawet tego, że osoba ta od dawna jest całkowicie ubezwłasnowolniona.
Ponadto, nie można także wykluczyć przypadku, w którym niepoczytalnym w momencie popełniania przestępstwa będzie człowiek, wobec którego nigdy nie było wydane orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu. Jeżeli bowiem np. choroba psychiczna całkowicie wyłączyła jego świadomość w chwili dokonywania czynu zabronionego to będzie zachodziła jego niepoczytalność.
Tak zatem ubezwłasnowolnienie i niepoczytalność nie są tym samym, choć mogą dotyczyć podobnych problemów.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 Nr 16, poz. 93, tj. Dz. U. 2023 poz. 1610;
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553, tj. Dz. U. 2024 r. poz 17.
Bibliografia:
- Partyk A., „Niepoczytalność przed karą może uchronić, ale są ograniczenia”, z dnia 18.03.2023 [https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/niepoczytalnosc-a-przestepstwo-i-kara,140.html], [dostęp w dniu 31.01.2024];
- Lorek K.,„Ochrona ludzi starszych na podstawie krajowego systemu prawnego”, 2021;
- Lorek K., „Ochrona seniorów zawierających umowy a prawna instytucja wad oświadczenia woli”, Praca Socjalna. - 2017, nr 6, s. 123-139;
- Balwicka – Szczyrba M., Sylwestrzak A.(red.), Kodeks cywilny. Komentarz, 2022;
- Mozgawa M. (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2023;
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964, Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 Nr 16, poz. 93, tj. Dz. U. 2023 poz. 1610;
- Ustawa z dnia 17 listopada 1964, Dz. U. 1964 Nr 43 poz. 296, tj. Dz. U. 2023 poz. 2760;
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Kodeks postępowania karnego, Dz. U. 1997 Nr 89 poz. 555, tj. 2023 poz. 1860;
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553, tj. Dz. U. 2024 poz 17;
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009, II KK 316/08