Zgodnie z powyższymi wskazaniami, obrońca z urzędu może być wyznaczony tylko w określonych w przepisach procedury przypadkach. Należy je w sposób systematyczny przedstawić:
Wyznaczenie obrońcy z urzędu w sytuacjach obligatoryjnej obrony
Obrońca z urzędu może być wyznaczony w sytuacjach tzw. obligatoryjnej obrony, czyli w takiej sytuacji procesowej gdy ustawa nakazuje oskarżonemu posiadanie obrońcy. Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy, wówczas jest mu on wyznaczany z urzędu.
Należy wskazać, iż sytuacja obligatoryjnej obrony zachodzi w sytuacjach określonych w 6 przepisach kodeksu postępowania karnego (KPK):
1) na podstawie art. 79 § 1 KPK (tj gdy gdy oskarżony jest: nieletni, głuchy, niemy, niewidomy, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności);
2) na podstawie art. 79 § 2 KPK (gdy sąd uzna udział obrońcy za niezbędny ze względu na okoliczności utrudniające obronę np. stopień skomplikowania sprawy);
3) na podstawie art. 80 KPK – oskarżony musi mieć obrońcę przed Sądem Okręgowym jako I instancji jeżeli zarzucane jest mu popełnienie zbrodni lub gdy jest pozbawiony wolności;
4) na podstawie art. 671 1 i 4 KPK tj. gdy postępowanie toczy się przed sądem wojskowym, a oskarżonym jest żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego;
5) na podstawie art. 671 § 1a KPK tj. przed wszystkimi sądami wojskowymi w sprawie przeciw żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w zw. z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa;
6) na podstawie art. 548 KPK tj. jeżeli złożony był w sprawie wniosek o wznowienie postępowania a oskarżony zmarł lub zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania i wnioskodawca nie ma wyznaczonego obrońcy z wyboru to prezes sądu wyznacza z urzędu.
Zobacz: Jak ustanowić obrońcę w sprawie
Wyznaczenie obrońcy z urzędy z uwagi na ubóstwo oskarżonego
Wyznaczenie obrońcy z urzędu może mieć miejsce w sytuacji w której oskarżony (podejrzany) chce mieć obrońcę, lecz nie jest go stać na ustanowienie obrońcy z wyboru.
Zgodnie z treścią przepisu art. 78 § 1 KPK jeżeli oskarżony (podejrzany) złoży wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu i w sposób należyty wykaże (udowodni, odpowiednio udokumentuje) że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny wówczas prezes sądu wyznaczy mu obrońcę z urzędu.
Ocena przedstawionych dokumentów mających wykazać stan majątkowy oskarżonego (podejrzanego) należy do sądu i jest jego arbitralną i niezaskarżalną (w pierwszej instancji) decyzją. Nie mniej należy wskazać, iż błędna decyzja o nieprzyznaniu obrońcy z urzędu skutkować może uznaniem naruszenia prawa oskarżonego do obrony i uchyleniem danego wyroku (i związanego z tym przekazania sprawy do ponownego rozpoznania).
Zobacz serwis: Sprawy karne
Obrońca z urzędu w sytuacjach procedowania sądu pod nieobecność oskarżonego
Oskarżony będzie również musiał posiadać obrońcę z urzędu w sytuacjach gdy nie ustanowił on obrońcy z wyboru a sąd postanowi procedować bez uczestnictwa oskarżonego w rozprawie tj. podjął decyzję o nie sprowadzeniu oskarżonego z aresztu (co jest wyjątkiem od reguły procesowej jego uczestnictwa). Może to mieć miejsce w sytuacji procedowania sądu w sprawie:
- rozpoznawania przez sąd apelacji w sprawie,
- posiedzenia rozpatrującego zażalenie na postanowienie kończące postępowanie,
- zażalenia na zatrzymanie osoby,
- posiedzenia sądu odwoławczego przy rozstrzyganiu odnośnie bezwzględnych przyczyn odwoławczych,
- wydawania wyroku łącznego,
- zarządzenia wykonania kary wobec osoby przekazanej w trybie ENA,
- wznowionego postępowania po śmierci oskarżonego (ma to miejsce w sytuacji gdy rodzina nie wyznaczy obrońcy z wyboru),
- wznowionego postępowania gdy w toku postępowania wznowieniowego zachodzi przesłanka zawieszenia tego postępowania (zgodnie z treścią przepisu art. 548 KPK).
Zobacz portal: Prawnik.pl
W opisanych powyżej sytuacjach wyznaczenie obrońcy oskarżonemu ma spełnić funkcję gwarancyjną, albowiem adwokat zobowiązany jest z urzędu do działania wyłącznie na korzyść oskarżonego i ustawodawca uznał iż udział obrońcy należycie zabezpieczy interesy oskarżonego.