Na czym polega
Pozbawienie praw publicznych obejmuje utratę czynnego (do wybierania) i biernego prawa wyborczego (do bycia wybieranym) do organów władzy publicznej (np. do Sejmu, Senatu, wybieralnych organów samorządu terytorialnego wszystkich szczebli, a także na stanowisko Prezydenta, Rzecznika Praw Obywatelskich, członka Krajowej Rady Sądownictwa, prezesa NIK).
Utrata prawa wyborczego dotyczy także organów samorządu zawodowego i gospodarczego. Należy zauważyć, że utrata praw wyborczych do tych organów nie obejmuje samego członkostwa w samorządzie.
Wymiar sprawiedliwości
Skutkiem orzeczenia o pozbawieniu praw publicznych jest także utrata prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, zarówno w charakterze zawodowym (np. sędzia, prokurator, obrońca, komornik, notariusz), jak i społecznym (np. ławnik sądowy).
Pozbawienie praw publicznych obejmuje ponadto utratę prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych oraz samorządu terytorialnego lub zawodowego.
Pozbawienie praw publicznych powoduje również utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego (degradacja).
Nagrody i odznaczenia
Z pozbawieniem praw publicznych wiąże się wreszcie utrata orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, jak również zdolności do ich uzyskania w okresie trwania tego środka. Chodzi tutaj o ordery i inne odznaczenia państwowe, których nadawanie należy do uprawnień Prezydenta RP, jak również o odznaczenia nadawane przez inne organy władzy państwowej oraz samorządu terytorialnego.
Należy wyjaśnić, że pozbawienie praw publicznych skutkuje utratą tytułów honorowych (np. tytuł doktora honoris causa), nie obejmuje natomiast tytułów naukowych i zawodowych (np. profesor, magister inżynier).
Należy dodać, że osoba pozbawiona praw publicznych nie może być ustanowiona opiekunem (art. 148 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Orzekanie
Orzeczenie pozbawienia praw publicznych ma charakter fakultatywny i jest związane z wystąpieniem dwóch przesłanek.
Pierwszą z nich jest skazanie sprawcy na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Środek ten może zostać orzeczony zarówno wobec sprawcy zbrodni, jak i występku, za który wymierzono mu taką właśnie karę. Sformułowanie "na czas nie krótszy niż 3 lata" odnosi się bowiem do kary faktycznie orzeczonej, a nie do kary grożącej.
Drugą przesłanką jest ustalenie, że sprawca dopuścił się przestępstwa „w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie”. Kodeks karny nie zawiera ustawowego określenia sformułowania „motywacja zasługująca na szczególne potępienie”. W orzecznictwie sądowym podkreśla się, że chodzi jaskrawo naganne motywy działania sprawcy, które przekraczają próg ”zwykłego” potępienia. Przykładowo za motywację zasługującą na szczególne potępienie może zostać uznane zabójstwo z chęci zysku, działanie w celu poniżenia godności ofiary, motywowane szczególną nienawiścią czy sadyzmem. Kwestia, czy przypisane sprawcy przestępstwo zostało popełnione z takiej właśnie motywacji, podlega ocenie sędziowskiej przez pryzmat okoliczności konkretnej sprawy.
Obie wymienione wyżej przesłanki muszą wystąpić łącznie. Trzeba podkreślić, że nawet przy ich zaistnieniu pozbawienie praw publicznych ma charakter fakultatywny.
Czas trwania
Pozbawienie praw publicznych jest środkiem terminowym. Orzeka się je w latach, od roku do 10 lat, przy czym okres ten nie biegnie w okresie odbywania przez sprawcę kary pozbawienia wolności (art. 43 k.k.).
Upływ okresu, na który orzeczono środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych, nie oznacza automatycznego przywrócenia sprawcy wszystkich praw, których został pozbawiony. Ex lege odzyskuje on jedynie te prawa, które związane są z jego pozycją jako obywatela (np. prawo wyborcze). Odnośnie praw przyznanych sprawcy indywidualnie, nabywa on jedynie zdolność do ich ponownego uzyskania.
Utrata stanowisk, funkcji w wymiarze sprawiedliwości oraz organach i instytucjach państwowych i samorządowych, stopni wojskowych, orderów, odznaczeń i tytułów honorowych ma charakter bezpowrotny.