Cechy naczelnych zasad procesowych
Naczelne zasady procesowe wyróżniają się szeregiem właściwości, których łączne występowanie świadczy, że daną dyrektywę możemy traktować jak zasadę procesu karnego. Należy tu wskazać osiem podstawowych cech owych zasad:
• Zasada wyrażona jest w przepisach obowiązującego prawa
• Bezpośrednio dotyczy kwestii procesu karnego
• Określa podstawowe a jednocześnie najważniejsze cechy procesu karnego
• Posiada charakter ogólnoprocesowy
• Posiada treść ideologiczną
• Określa typowe i szczególne cechy procesu oraz wyjątki od niej dopuszczalne
• Stanowi jedną z alternatyw możliwych i znanych w historii rozwiązań
• Nie tworzy się zasad, które się dublują lub są naturalną konsekwencją istniejących już zasad.
Rodzaje i podział naczelnych zasad procesowych
Najbardziej widocznym podziałem zasad procesowych jest podział dokonywany ze względu na sposób ich ujęcia w obowiązującym systemie prawnym. Na tej podstawie można wyróżnić zasady skodyfikowane oraz zasady nie skodyfikowane. Pierwszą grupę stanowią zasady prawnie zdefiniowane, czyli takie których definicja wprost zawarta jest w ustawie w postaci konkretnego przepisu. Do zasad skodyfikowanych zaliczane są: zasada prawdy materialnej, obiektywizmu, prawa oskarżonego do obrony, domniemania niewinności, swobodnej oceny dowodów, legalizmu, ustności, jawności, lojalności procesowej, szybkości postępowania oraz skargowości. Drugą grupę stanowią zasady nieskodyfikowane, nie posiadające definicji legalnej, które są wyinterpretowane z szeregu przepisów ustawy. Należą do niej zasada bezpośredniości, kontradyktoryjności, ścigania z urzędu, koncentracji materiału dowodowego oraz rzetelnego procesu.
Zobacz: Uzasadnienie wyroku w sprawie karnej
Znaczenie naczelnych zasad procesu karnego
Naczelne zasady procesu karnego posiadają szczególne znaczenie nie tylko dla teorii procesu karnego, ale także dla praktyki wymiaru sprawiedliwości. Określają ogólne idee porządkujące i klasyfikujące najbardziej istotne instytucje i kwestie procesowe poprzez funkcjonalne ich łączenie. Dzięki nim możliwe jest rozstrzygnięcie na tle całokształtu przepisów, które kwestie są bardziej istotne, priorytetowe w stosunku do pozostałych. Analiza przepisów prawnych dokonywana na ich podstawie pozwala na wyodrębnienie kwestii stanowiących reguły, a tym samym istniejących od ich wyjątków.
Najogólniej mówiąc stanowią one podstawowe dyrektywy, wytyczne wyznaczające istotę, kształt oraz kierunki przebiegu procesu karnego. Ważne jest podkreślenie ich wyjątkowego znaczenia dla nauk procesowych, a w szczególności interpretacji przepisów ustaw karnych oraz doktryny postępowania karnego.
Zobacz: Kodeks postępowania karnego
Konstrukcja naczelnych zasad procesowych
Wspólne funkcjonowanie w systemie prawa karnego zasad jest możliwe dzięki charakterystycznej budowie każdej z nich. Zawierają one nie tylko reguły lecz także dopuszczalne od nich wyjątki. Jest to celowy zabieg ustawodawcy mający na celu eliminację kolizji mogących wystąpić pomiędzy poszczególnymi interesami reprezentowanymi przez zasady. Z powyższego spostrzeżenia można wyprowadzić wniosek, iż odstępstwa od zasad procesowych wynikają z treści obowiązujących norm, które zostały odpowiednio dopasowane do wymagań systemu prawnego, w celu umożliwienia jego bezspornego funkcjonowania.
Należy zaznaczyć, że odstępstwa, które są jak najbardziej zgodne z prawem nie mogą być mylone z naruszeniami. Otóż naruszenia nie mieszczą się w granicach prawa i tym samym łamią zasady. Przejawiają się najczęściej jako przekroczenie uprawnień czy też złamanie praw i obowiązków.
Jako przykład wspomnianych odstępstw można wskazać instytucję świadka incognito, która została wprowadzona do systemu prawnego przez ustawodawcę w celu realizacji zasady prawdy materialnej. Choć był to świadomy zabieg ustawodawcy przyniósł ograniczenia funkcjonowania innych zasad procesowych jak kontradyktoryjności, jawności czy prawa oskarżonego do obrony. Wyraźnie widać, że ustawodawca wprowadza kompromis pomiędzy interesami stron w celu osiągnięcia przewodniego celu procesu karnego.
Zobacz: Kim jest świadek incognito?
Realizacja głównych założeń procesu karnego, a tym samym całego wymiaru sprawiedliwości byłaby niemożliwa bez istnienia systemu naczelnych zasad procesu karnego. Stanowią one bowiem pewnego rodzaju kierunkowskazy dla organów stosujących przepisy prawa. Porządkują i łączą założenia ustawy w logiczną, spójną, bezsporną całość, dzięki czemu procedura karna może realizować swoje cele.