Pozycja świadka w świetle kodeksu karnego:
Na gruncie Kodeksu Karnego pojęcie świadek występuje w dwóch znaczeniach:
• w znaczeniu faktycznym świadek oznacza osobę, która była obecna przy popełnieniu czynu zabronionego lub posiada wiedzę na ten temat
• w znaczeniu procesowym świadek oznacza osobę, która została wezwana do złożenia zeznań
Świadkiem więc będzie nie tylko osoba mająca styczność z popełnionym przestępstwem, lecz także osoba posiadająca informacje istotne dla danej sprawy. Dotyczy to m.in. specjalistów uczestniczących w oględzinach, osób przeprowadzających wywiad środowiskowy.
Obowiązki świadka
Podstawowym obowiązkiem świadka jest złożenie zeznań w danej sprawie. Świadek musi więc stawić się na rozprawie, chyba że pewne szczególne okoliczności mu to uniemożliwiają (np. choroba, kalectwo). W takim wypadku świadek może zostać przesłuchany w miejscu swojego pobytu przez sędziego wyznaczonego ze składu sądzącego lub przez sąd wezwany.
Kolejny wyjątek od zasady uczestnictwa świadka w rozprawie wprowadza art. 333 k.p.k., który stanowi, że prokurator może wnieść o zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań świadków przebywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, którym oskarżony w wyjaśnieniach nie zaprzeczył, a okoliczności te nie są aż tak doniosłe dla sprawy żeby konieczne było bezpośrednie przesłuchanie świadków na rozprawie.
Jeżeli świadek nie stawi się na wezwanie sąd może nałożyć na niego grzywnę w wysokości do 3000 zł, a nawet zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.
K.p.k. przewiduje jednak szereg zakazów przesłuchiwania określonych osób w charakterze świadka.
I tak bezwzględny zakaz przesłuchiwania (który nie może zostać uchylony) dotyczy :
• obrońców co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę
• duchownych co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi
• osób, które w związku z postanowieniami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego są zobowiązane do zachowania tajemnicy na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego
• lekarza lub biegłego udzielającego jakiejkolwiek pomocy medycznej oskarżonemu na okoliczność przyznania się wobec nich do popełnienia zarzucanego mu czynu.
Zobacz: Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym
Względny zakaz przesłuchiwania (taki, który może zostać uchylony) obejmuje:
• osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej, państwowej i funkcyjnej
• osoby objęte tajemnica notarialną, radcowską, adwokacką, dziennikarska i lekarską
• osoby objęte immunitetem dyplomatycznym i konsularnym
• świadków, którzy na mocy przysługującego im prawa skorzystały z prawa do odmowy zeznań
Świadek ma obowiązek mówienia prawdy i niezatajania prawdy. Za składanie fałszywych zeznań grozi mu odpowiedzialność karna, nawet do 3 lat pozbawienia wolności.
Co do zasady świadek może zostać poddany oględzinom lub innemu badaniu, tylko jeśli wyrazi na to zgodę. Jeżeli zachodzi poważna wątpliwość co do stanu zdrowia psychicznego świadka, jego rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania i komunikowania postrzeżeń świadek może zostać przesłuchany z udziałem biegłego lekarza lub psychologa.
Prawa świadka
Podstawowym jest oczywiście prawo do odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.). Z prawa tego może skorzystać osoba najbliższa dla oskarżonego (wstępni, zstępni, rodzeństwo, małżonek, osoba pozostająca z oskarżonym w stosunku przysposobienia lub we wspólnym pożyciu). Oświadczenie o odmowie składania zeznań musi zostać złożone przed rozpoczęciem pierwszego zeznania na rozprawie głównej. Sąd może zwolnić od zeznawania także osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba ta wnosi o to oraz uprawdopodobni istnienie tego stosunku.
Niekiedy świadek może skorzystać także z prawa odmowy odpowiedzi na poszczególne pytanie. Dotyczy to sytuacji, gdy odpowiedź na pytanie mogłaby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność karną.
K.p.k. przewiduje pewne ograniczenia w kwestii przesłuchiwania nieletnich. Mianowicie nieletni pokrzywdzony przestępstwem przeciwko wolności seksualnej i rodzinie może zostać przesłuchany tylko raz w toku całego postępowania, chyba że oskarżony w chwili przesłuchania nie miał jeszcze obrońcy i wnosi o ponowne przesłuchanie nieletniego.
Istnieją dwie instytucje służące ochronie świadka. Pierwszą jest instytucja tzw. świadka anonimowego. Polega ona na tym, że sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator może postanowić o zachowaniu w tajemnicy danych świadka pozwalających na ujawnienie jego tożsamości.
Zobacz: Jakie są obowiązki osoby skazanej
Drugą instytucją jest świadek koronny. W świetle ustawy o świadku koronnym jest nim osoba, która nie ponosi odpowiedzialności za popełnione przestępstwa w zamian za ujawnienie informacji mogących przyczynić się do wykrycia i ujęcia pozostałych współsprawców, wykrycia innych przestępstw lub zapobieżenia popełnianiu dalszych przestępstw. Świadek koronny musi spełniać określone w ustawie warunki.