Kodeks wykroczeń rozróżnia dwie sytuacje:
1. Niepoczytalność (art. 17 § 1 k.w.), jako okoliczność całkowicie wyłączającą winę;
2. Poczytalność ograniczoną (art. 17 § 2 k.w.), jako okoliczność nie wyłączającą winy, ale zezwalającą sądowi na odstąpienie od wymierzenia kary lub środka karnego.
Przyczyny niepoczytalności
Kodeks wykroczeń wymienia trzy przyczyny niepoczytalności: upośledzenie umysłowe (w praktyce rozpoznawane gdy w teście inteligencji osoba zdobywa poniżej 70 pkt.), chorobę psychiczną, inne zakłócenia czynności psychicznych (np. skutki choroby zapalenia opon mózgowych, silne wzburzenie – afekt). Na skutek powyższych schorzeń i uwarunkowań, sprawca wykroczenia nie może w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Przyczyny poczytalności ograniczonej
Poczytalność ograniczona pojawia się na skutek tych samych przyczyn co niepoczytalność (upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenie czynności psychicznych), aczkolwiek w tym przypadku zdolność ta jest w znacznym stopniu ograniczona, ale nie wyłączona. Stan taki nie wyłącza winy, ale zmniejsza jej stopień. Zaistnienie poczytalności ograniczonej, może więc wystąpić w przypadku lżejszych odmian schorzeń psychicznych, np. w niektórych odmianie depresji.
Stwierdzenie niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej
Badanie obwinionego dotyczy ustalenia jego poczytalności w chwili popełnienia czynu, jego aktualnego stanu zdrowia oraz zdolności do udziału w postępowaniu w dacie zainicjowanego postępowania.
Przedłożona przez obwinionego własna prywatna opinia lekarska, nie może stanowić dowodu w sprawie, może jedynie być wskazówką dla sądu dla powołania biegłego psychiatry w celu sporządzenia opinii psychiatrycznej.
Skutki niepoczytalności i poczytalności ograniczonej
Stwierdzając niepoczytalność sprawcy, sąd umarza wobec takiej osoby postępowanie. Wobec obwinionego, którego poczytalność w momencie popełnienia czynu była w znacznym stopniu ograniczona, sąd uznając winę takiej osoby, może jednak całkowicie odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego.
Jeśli powodem niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej obwinionego, było świadome spożycie przez niego alkoholu lub narkotyku, nie jest możliwe umorzenie z tej przyczyny postępowania lub odstąpienie od wymierzenia kary.