Zasada swobodnej oceny dowodów jest jedną z naczelnych zasad procesowych. W myśl wskazanej reguły nie istnieje żadna formalna hierarchia znaczenia procesowego dowodów. Oznacza to, iż sąd nie jest skrępowany żadnymi formalnymi regułami dotyczącymi ustawowego wskazania jak ma oceniać dowody tj. nie istnieje w procesie karnym żaden dowód „mocniejszy” ani „słabszy”, albowiem wszystkie dowody z założenia są takie same, a ich indywidualnej oceny (w ramach konkretnej sprawy) dokonuje sąd.
W związku z powyższym wszystkie dowody formalnie mają takie same znaczenie. W każdej konkretnej sprawie sąd indywidualnie waży znaczenie poszczególnych dowodów i w realiach tej indywidualnej sprawy postanawia, którym dowodom dać wiarę, a którym dowodom odmówić wiarygodności całkowicie lub częściowo. Należy poczynić w tym miejscu uwagę, iż podstawę wyroku mogą stanowić tylko dowody przeprowadzone na rozprawie głównej.
W oparciu o wskazane rozumowanie (dotyczące oceny dowodów) sąd konstruuje sentencję swojego wyroku (czyli określa rozstrzygnięcie sprawy takiej jak: uniewinnienie, skazanie). Należy podkreślić, iż sposób rozumowania sądu podlega kontroli, albowiem sąd ujawnia go w uzasadnieniu wyroku, gdzie wyjaśnia szczegółowo podstawę swojego rozstrzygnięcia. Oznacza to, iż sąd ujawnia tam dokonany przez siebie sposób oceny dowodów tj. konkretnie wskazuje którym dowodom dał wiarę, a którym odmówił i wyjaśnia dlaczego. Błędna ocena dowodów dokonana przez sąd pierwszej instancji to jeden z potencjalnych, podstawowych zarzutów jakie mogą być stawiane w apelacji od orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Należy podkreślić, iż sąd dokonując oceny dowodów musi kierować się zasadami wiedzy i doświadczenia życiowego. Jak podkreślał Sąd Najwyższy musi to być ocena swobodna (czyli sąd samodzielnie ocenia dowody) lecz nie całkowicie dowolna. Ocena dokonana przez sąd musi być spójna, tak aby w pełni uzasadniała przyjęte przez sąd założenie o sprawstwie (lub jego braku).
Zobacz również serwis: Sprawy karne
Można czynność swobodnej oceny dowodów porównać do składania puzzli, przy przyjęciu iż puzzle to fakty ujawniana przez poszczególne dowody, zaś obrazek z puzzli to zgodne ze sobą i logiczne powiązane założenia przyjęte przez sąd. Przykładowo z zeznania pokrzywdzonego o tym, iż oskarżony go pobił, połączone z znalezionymi śladami biologicznymi oskarżonego w mieszkaniu pokrzywdzonego oraz nagraniem kamery jak oskarżony wychodzi z bloku pokrzywdzonego w okolicach ustalonego czasu przestępstwa pozwala na przyjęcie, iż przestępstwo uszkodzenia ciała miało miejsce.
Zobacz również: Postępowanie dowodowe