Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego wyłączenie sędziego może nastąpić w dwóch sytuacjach: z mocy prawa (z urzędu; tzw. „iudex inhabilis”- art. 40 Kodeksu postępowania karnego) oraz na wniosek (tzw. iudex suspectus – art. 41 i nast. Kodeksu postępowania karnego).
Jak następuje wyłączenie?
Wyłączenie sędziego z urzędu następuje automatycznie wtedy, gdy wystąpiła któraś z podanych w art. 40 § 1 Kodeksu postępowania karnego okoliczności. O wyłączeniu sędziego w tym wypadku nie decyduje sąd postanowieniem (tak jak ma to miejsce w sytuacji wyłączenia na wniosek), lecz następuje to automatycznie (z mocy prawa). Chodzi o to, że jeżeli sędzia z powodu przyczyn wskazanych w tym przepisie złoży wniosek o swoje wyłączenie lub taki wniosek złoży strona to albo dany sędzia do sprawy nie zostanie wyznaczony przez prezesa sądu, albo zostanie zmieniony, (jeśli został już do niej wyznaczony) bez obrad nad sensem takiego wniosku.
Skutki procesowe orzekania przez wyłączonego sędziego
Należy mieć na uwadze, że orzekanie przez sędziego wyłączonego z mocy prawa stanowi poważną obrazę przepisów prawa procesowego (poważne uchybienie) brane pod uwagę przez wszystkie instancje odwoławcze z urzędu i powodujące konieczność uchylenia wyroku (w razie rozpatrywania sprawy wskutek apelacji lub kasacji) lub konieczność wznowienia postępowania karnego, (jeżeli wyrok jest już prawomocny).
Przyczyny wyłączenia sędziego
Przyczyny wyłączenia sędziego są wymienione enumeratywnie w art. 40 § 1 Kodeksu postępowania karnego, co oznacza, że stanowią one katalog zamknięty, czyli poza tymi przyczynami nie ma innych okoliczności, które decydowałyby o wyłączeniu sędziego z mocy prawa. Wskazanych przesłanek jest 10.
Pierwsza przesłanka (art. 40 § 1 pkt 1) stanowi, że przyczyną wyłączenia sędziego z mocy prawa jest okoliczność, kiedy sprawa dotyczy sędziego bezpośrednio, np., gdy sędzia jest pokrzywdzonym, bądź też oskarżonym w sprawie, w której ma orzekać. Zgodnie z rzymską paremią: Nemo iudex in sua causa (nikt nie może być sędzią we własnej sprawie).
Zobacz: Postępowanie karne
Druga przesłanka (art. 40 § 1 pkt 2) stanowi, że przyczyną wyłączenia sędziego z mocy prawa jest okoliczność, kiedy dany sędzia jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób. Przez wspólne pożycie rozumie się przykładowo pożycie w związku konkubinatu.
Kolejna okoliczność (art. 40 § 1 pkt 3) to sytuacja, kiedy dany sędzia jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli, np. taką osobą może być zięć, szwagier.
Czwarta przesłanka (art. 40 § 1 pkt 4) stanowi o tym, że wyłączeniu podlega sędzia, który był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły. Oznacza to, że sędzia, który był świadkiem czynu lub został w postępowaniu przygotowawczym przesłuchiwany w charakterze świadka podlega wyłączeniu. Występowanie wcześnie w procesie jako biegły (sporządzenie opinii) również powoduje wyłączenie sędziego.
Następna przesłanka (art. 40 § 1 pkt 5) stanowi, że przyczyną wyłączenia sędziego z mocy prawa jest okoliczność, kiedy sędzia ten brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze. Często się zdarza migracja pomiędzy zawodami prawniczymi, pomiędzy stanowiskiem sędziego, zawodem adwokata, (który może występować jako obrońca lub pełnomocnik), czy radcy prawnego (będącego przykładowo pełnomocnikiem). Przepis ten odnosi się również do sytuacji, kiedy sprawa dotyczy nieletniego, który ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 10 Kodeksu karnego, a którego rodzicem (przedstawicielem ustawowym) jest sędzia, któremu przydzielono tę sprawę.
Szósta przesłanka (art. 40 § 1 pkt 6) odnosi się do sytuacji, kiedy wskazany sędzia brał już udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie. Istotą zaskarżenia orzeczenia lub zarządzenia jest to, że rozpoznawane jest ono ponownie przez sąd, ale o innym personalnie składzie.
Kolejna okoliczność, to okoliczność z art. 40 § 1 pkt 7, kiedy to sędzia brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone. Zrozumiałe jest bowiem, że jeżeli sąd odwoławczy przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania, to właściwym jest skład, w którym żaden z członków wcześniej sprawy tej nie rozpoznawał.
Okolicznością wyłączenia sędziego, (art. 40 § 1 pkt 9) jest również sytuacja, kiedy sędzia nie może rozpoznawać sprawy, w której wniesiono sprzeciw od wyroku nakazowego.
Również sędzia, który wcześniej w tej sprawie prowadził mediację jest wyłączony z mocy prawa od orzekania w tej sprawie (art. 40 § 1 pkt 10).
Przepis art. 40 § 3 KPK wskazuje również, że sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.
Należy również pamiętać, że wskazane powyżej powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli (art. 40 § 2).
Zobacz serwis: Wykroczenia