Renta wdowia: warunek wspólności małżeńskiej do śmierci małżonka. Jak Sąd Najwyższy to interpretuje? Jak ZUS to może sprawdzać?

• Dla kogo renta wdowia - warunki, które trzeba spełnić
• Co oznacza wspólność małżeńska?

Dla kogo renta wdowia - warunki, które trzeba spełnić

Na podstawie art. 95a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2025 r. – dalej jako „ustawa emerytalna”), prawo do renty wdowiej (czyli wypłaty tzw. świadczeń w zbiegu) będzie miała wdowa lub wdowiec, który ma prawo do:

1) renty rodzinnej oraz

2) własnego świadczenia takiego jak: emerytury, emerytury rolniczej, emerytury z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, emerytury wojskowej, emerytury policyjnej, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, emerytury pomostowej, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, renty z tytułu niezdolności do pracy, w tym renty szkoleniowej, renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, renty rolniczej szkoleniowej, renty z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, wojskowej renty inwalidzkiej albo policyjnej renty inwalidzkiej,

Na równi z rentą rodzinną traktuje się nie tylko tę, którą wypłaca ZUS, ale również rentę rodzinną wypłacaną przez inne organy emerytalno-rentowe, tj. rentę rodzinną dla rolników, a także wojskową rentę rodzinną oraz policyjną rentę rodzinną.

Aby ZUS mógł wypłacić rentę wdowią (czyli inne świadczenie razem z rentą rodzinną) wdowa lub wdowiec musi spełnić wszystkie poniższe warunki:
1) mieć co najmniej 60 lat (jeśli jesteś kobietą) i 65 lat (jeśli jesteś mężczyzną) – czyli osiągnąć tzw. powszechny wiek emerytalny,
2) do dnia śmierci swojego małżonka pozostawać z nim we wspólności małżeńskiej,
3) nabyć prawo do renty rodzinnej po zmarłym małżonku nie wcześniej niż w dniu ukończenia przez siebie 55 lat (w przypadku wdowy - kobiety) lub 60 lat (w przypadku wdowca - mężczyzny),
4) nie pozostawać obecnie w związku małżeńskim.

Przy czym prawo do wypłaty świadczeń łącznie z rentą rodzinną (tj. prawo do tzw. renty wdowiej) ustaje z dniem poprzedzającym dzień, w którym ww. wdowa lub wdowiec zawrze nowy związek małżeński.

Zasady ubiegania się o rentę wdowią, jej wysokość, limit tej wysokości oraz wiele innych przydatnych informacji znajdują się w poniższych artykułach.

Natomiast w niniejszym artykule zajmiemy się jednym z warunków uzyskania renty wdowiej (wskazanym w art. 95a ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej), czyli pozostawaniem do dnia śmierci małżonka we wspólności małżeńskiej.

Co oznacza wspólność małżeńska?

Definicji wspólności małżeńskiej nie ma w ustawie emerytalnej. Ale – jak wyjaśnia ZUS - na podstawie orzecznictwa sądowego przyjmuje się, że wspólność małżeńska oznacza rzeczywisty związek łączący małżeństwo, który obejmuje wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i współdziałanie dla dobra rodziny.

Zdaniem ZUS,  na wspólność małżeńską składają się różnego rodzaju więzi, nie tylko natury fizycznej i majątkowej, ale także więź duchowa, osobista, emocjonalna i uczuciowa.

Pozostawanie we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka oznacza więc – zdaniem ZUS - wspólne zamieszkiwanie lub prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego lub inny rodzaj więzi łączącej małżonków.

Warto też wskazać, że ten sam warunek (pozostawanie we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka) jest od wielu lat jednym z warunków uzyskania renty rodzinnej (art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej). Na tle tego przepisu wydano wiele orzeczeń, w których sądy określały definicje pojęcia „wspólność małżeńska”.

Zebrane orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz innych sądów na ten temat można znaleźć w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z 17 października 2023 r. – w sprawie o sygn. akt: I USK 148/23:
Zdaniem SN wspólność małżeńska oznacza rzeczywisty związek łączący małżeństwo, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i pomoc we współdziałaniu dla dobra założonej przez siebie rodziny (wyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 1997 r., II UKN 17/97, OSNAPiUS 1997 nr 23, poz. 477).

Pojęcie wspólności małżeńskiej przewidzianej w przepisie art. 70 ust. 3 obejmuje nie tylko wspólność majątkową małżeńską, lecz także więź duchową, osobistą, emocjonalną i uczuciową (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 25 października 2000 r., III AUa 410/00, OSA 2001, z. 6, poz. 25);
Brak pozostawania we wspólności małżeńskiej oznacza zerwanie więzi duchowej i gospodarczej łączącej małżonków (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 10 marca 1999 r., III AUa 29/99, OSA 1999, z. 6, poz. 32).
Ponadto w opinii SN, wspólności małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie należy utożsamiać z węższym pojęciem wspólności ustawowej (zob. art. 31 k.r.o.). Brak rozdzielności majątkowej znamionuje istnienie więzi ekonomicznej (i to nie w każdej sytuacji), a więc tylko jednego z elementów składających się na pojęcie wspólności małżeńskiej.

Sąd Najwyższy zauważył, że faktycznie oddzielne zamieszkiwanie nie przeczy przyjęciu, że między małżonkami istniała wspólność małżeńska, lecz istotnym pozostaje jaka przyczyna wywołała odrębne miejsce pobytu. W wyroku z 18 lipca 2018 r. (III UK 104/17) Sąd Najwyższy uznał, że okoliczności dotyczące istnienia albo nieistnienia rzeczywistej "wspólności małżeńskiej" muszą być badane z uwzględnieniem uczuciowej motywacji zachowań małżonków. Jeżeli jeden z nich mieszka oddzielnie, lecz do dnia śmierci realizuje powinność pomocy finansowej na rzecz drugiego, z troski o potrzeby i wykazuje poszanowanie przynajmniej majątkowych obowiązków małżeńskich, pozostaje we wspólności z małżonkiem, którego opuścił.

W uchwale 7 sędziów z 26 października 2006 r., (III UZP 3/06, OSNPUSiSP 2007 nr 9-10, poz. 138) Sąd Najwyższy uznał, że warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę lub wdowca jest m.in. pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej. A ciężar dowodu niepozostawania w tej wspólności spoczywa na organie rentowym.

 Nie trzeba udowadniać pozostawania (wdowy lub wdowca) we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka. To ZUS (ewentualnie) może próbować udowodnić brak tej wspólności

Osoba, która ubiega się o wypłatę renty wdowiej, we wniosku ma obowiązek złożyć oświadczenie, że pozostawała we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci współmałżonka. Informacje te podać należy oczywiście zgodnie z prawdą i potwierdzić podpisem. Przepisy nie wymagają żadnych innych dowodów na potwierdzenie tej okoliczności na etapie składania wniosku. Nie trzeba także (choć oczywiście można) udowadniać istnienia tej wspólności na etapie weryfikacji wniosku.

Powstaje jednak pytanie, jak ZUS będzie mógł sprawdzić, czy ten warunek został spełniony. Oczywiście ZUS może poprzestać na przyjęciu za prawdziwe oświadczenia wnioskodawcy w tym zakresie złożone we wniosku o rentę wdowią. I najprawdopodobniej tak będzie w większości przypadków, bo ZUS nie ma wielu możliwości sprawdzania jak faktycznie żyli małżonkowie przed śmiercią jednego z nich.

Oceniając spełnienie ww. warunku, ZUS ma prawo korzystać z wszelkich dostępnych, dopuszczalnych prawem dowodów, takich jak np. dokumenty, czy zeznania świadków.

Powinien się jednak kierować m.in. ww. uchwałą Sądu Najwyższego, w której uzasadnieniu znalazły się m.in. takie oto wskazówki:„(…) jeżeli nie orzeczono rozwodu albo separacji, to uzasadnione jest domniemanie, iż między małżonkami istniała wspólność małżeńska (…)”
„Domniemanie pozostawania małżonków we wspólności małżeńskiej dla potrzeb orzekania o prawie wdowy (wdowca) do renty rodzinnej jest wzruszalne, co następuje w razie udowodnienia przez organ rentowy, że w konkretnym przypadku ubiegania się wdowy (wdowca) o prawo do tego świadczenia, pomiędzy małżonkami zostały całkowicie zniweczone więzi małżeńskie, a faktycznie nieistniejące małżeństwo trwało jedynie formalnie.”
„Nieistotne lub przemijające zakłócenia dotyczące wspólnego pożycia nie podważają stanu pozostawania w faktycznej wspólności małżeńskiej.”

Podstawa prawna: ustawa z 26 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2024 r. poz. 1243).