Renta rodzinna 2024 - ile, dla kogo? Faktyczna wspólność małżeńska uprawnia do renty

• Kto ma prawo do renty rodzinnej?
• Na czym polega pozostawanie we wspólności małżeńskiej w kontekście prawa do renty rodzinnej?
• Wysokość renty rodzinnej z ZUS
• Czy renta rodzinna może być zawieszona albo zmniejszona?
• Rezygnacja z renty rodzinnej

Kto ma prawo do renty rodzinnej?

Do renty rodzinnej mają prawo członkowie rodziny osoby, która w chwili śmierci:
- miała ustalone prawo do emerytury, albo spełniała warunki do jej uzyskania,
- miała ustalone prawo do emerytury pomostowej,
- miała ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, albo spełniała warunki do jej uzyskania,
- pobierała zasiłek przedemerytalny,
- pobierała świadczenie przedemerytalne,
- pobierała nauczycielskie świadczenie kompensacyjne.

Przy ocenie prawa do renty ZUS przyjmuje, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.

Do renty rodzinnej mają prawo następujący członkowie rodziny ww. osoby: 

1) Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione:
- do ukończenia 16 lat;
- jeśli się uczą – do ukończenia 25 lat (jeżeli dziecko ukończyło 25 lat na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, ZUS przedłuża prawo do renty do zakończenia tego roku studiów);
- bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy przed ukończeniem 16 lat  lub w przypadku kontynuowania nauki w szkole przed ukończeniem 25 lat.

2) Wnuki i rodzeństwo – przyjęte co najmniej na rok przed śmiercią na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności.

3) Inne dzieci – przyjęte co najmniej na rok przed śmiercią na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, z wyjątkiem dzieci które były wychowywane i utrzymywane w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka.

4) Małżonek (wdowa lub wdowiec), który do dnia śmierci pozostawał we wspólności małżeńskiej (analiza pojęcia w dalszej części artykułu), jeżeli:

• w chwili śmierci małżonka miał skończone 50 lat lub był niezdolny do pracy; albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym współmałżonku, które nie ukończyło 16 lat, a jeśli uczy się w szkole – 18 lat;
• sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy i do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej;
• ukończył 50 lat lub stał się niezdolny do pracy już po śmierci współmałżonka, lecz nie później niż 5 lat od jego śmierci albo od zaprzestania wychowywania dzieci.

Owdowiała osoba, która nie spełnia tych warunków i nie ma źródła utrzymania, ma prawo do renty rodzinnej: 
- przez rok od śmierci współmałżonka;
- przez okres uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu kwalifikującym do wykonywania pracy zarobkowej – nie dłużej niż przez 2 lata od śmierci współmałżonka.

Małżonka lub małżonek rozwiedziony albo wdowa lub wdowiec, którzy w chwili śmierci współmałżonka nie pozostawali z nim we wspólności małżeńskiej, mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli – oprócz spełnienia wymienionych warunków – mieli w dniu śmierci współmałżonka prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. 

Prawo do renty ma również małżonka rozwiedziona lub pozostająca w separacji, jeśli udowodni, że bezpośrednio przed śmiercią współmałżonka otrzymywała od niego alimenty na podstawie porozumienia między rozwiedzionymi/separowanymi (nie dotyczy to mężczyzny). Potwierdzeniem prawa do alimentów może być umowa zawarta między rozwiedzionymi małżonkami. Umowa taka może być zawarta również w sposób dorozumiany, a o jej istnieniu może świadczyć fakt, że alimenty były faktycznie uiszczane przez byłego małżonka do dnia jego śmierci na rzecz osoby uprawnionej.

5) Rodzice, jeżeli:
- spełniają warunki takie jak dla wdowy/wdowca (odnośnie wieku, wychowywania dzieci lub niezdolności do pracy);
- zmarły ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania.

Na czym polega pozostawanie we wspólności małżeńskiej w kontekście prawa do renty rodzinnej?

W postanowieniu z 17 października 2023 r. (sygn. akt: I USK 148/23) Sąd Najwyższy zaprezentował dotychczasowe orzecznictwo wyjaśniające, jak w kontekście prawa do renty rodzinnej z ZUS należy rozumieć pojęcie wspólności małżeńskiej, o której mowa w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Warto odnotować, że również ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników odsyła do tych samym przepisów w zakresie renty rodzinnej z KRUS. Należy jedynie pamiętać, że:

- przepisów dotyczących ubezpieczenia rolnika i świadczeń przysługujących rolnikowi nie stosuje się do małżonka rolnika, który nie pracuje w gospodarstwie rolnika ani w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym,

- wdowa, której małżonek pobierał świadczenia emerytalne z powszechnego systemu emerytalnego oraz z rolniczego systemu ubezpieczenia społecznego, jest uprawniona tylko do jednej renty rodzinnej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2022 r., I USKP 122/21).

Przede wszystkim wspólność małżeńska jest pojęciem szerszym niż ustawowa wspólność majątkowa (więź ekonomiczna), która powstaje z mocy prawa w związku z zawarciem małżeństwa, o ile tylko małżonkowie nie postanowili ustanowić między sobą rozdzielności majątkowej. W uchwale z dnia 26 października 2006 r. (sygn. akt: III UZP 3/06) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę/wdowca jest m.in. pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej. Ciężar udowodnienia niepozostawania w tej wspólności spoczywa na organie rentowym (ZUS/KRUS).

Dlatego też pozostawanie we wspólności małżeńskiej to nie tylko formalne istnienie małżeństwa, ale faktyczne tworzenie wspólnoty w jej rozmaitych wymiarach: duchowym, materialnym lub rodzinnym powiązane z rzeczywistym korzystaniem z praw i realizowaniem powinności małżeńskich. Dla oceny, czy małżonkowie pozostawali we wspólności małżeńskiej bez znaczenia są przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego oraz kto ponosi za niego winę. Również faktyczne oddzielne zamieszkiwanie nie przekreśla możliwości dalszego istnienia wspólności małżeńskiej, aczkolwiek istotna pozostaje przyczyna, która wywołała odrębne miejsce pobytu. Nieistotne lub przemijające zakłócenia dotyczące wspólnego pożycia nie podważają stanu pozostawania w faktycznej wspólności małżeńskiej. Okoliczności dotyczące istnienia albo nieistnienia rzeczywistej wspólności małżeńskiej muszą być badane z uwzględnieniem uczuciowej motywacji zachowań małżonków. 

Warto również pamiętać, iż śmierć jednego z małżonków nie pozbawia żyjącego małżonka prawa do wspólnego rozliczenia podatku dochodowego na formularzu PIT-37.

Wysokość renty rodzinnej z ZUS

Renta rodzinna wynosi:
85% świadczenia zmarłego – jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest jedna osoba;
90% świadczenia zmarłego – jeżeli do renty rodzinnej uprawnione są dwie osoby;
95% świadczenia zmarłego – jeżeli do renty rodzinnej uprawnione są trzy osoby lub więcej.

Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna, która dzieli się równo między uprawnionych. ZUS bada uprawnienia zmarłego do wszystkich świadczeń emerytalno-rentowych, do jakich mógł mieć prawo w chwili śmierci, a następnie ustala rentę rodzinną po świadczeniu w najkorzystniejszej wysokości. 

Renta rodzinna nie może być niższa niż kwota najniższej renty rodzinnej. Czyli jeśli obliczona renta jest niższa niż najniższe świadczenie, to łączna kwota renty dla wszystkich uprawnionych jest automatycznie podwyższana do najniższej renty rodzinnej. 
Od 1 marca 2023 r. najniższa renta rodzinna wynosiła 1588,44 zł. Od dnia 1 marca 2024 r. nastąpiła waloryzacja tego świadczenia do kwoty 1780,96 zł.

Czy renta rodzinna może być zawieszona albo zmniejszona?

Jeśli osoba uprawniona do renty rodzinnej osiąga przychód z tytułu zatrudnienia albo innej działalności, która podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, ZUS może zawiesić lub zmniejszyć rentę rodzinną.

ZUS zawiesi prawo do renty rodzinnej, jeśli przychód osoby uprawnionej do tej renty przekroczy 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. 

A gdy przychód osoby uprawnionej do renty rodzinnej będzie wyższy niż 70% przeciętnego wynagrodzenia, ale nie przekroczy 130% tego wynagrodzenia, ZUS zmniejszy rentę rodzinną o kwotę przekroczenia, nie więcej jednak niż o kwotę maksymalnego zmniejszenia.

Aktualnie (od 1 marca 2024 r.):
- kwota równa 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wynosi: 5278,30 zł brutto,
- kwota równa 130% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego  wynosi: 9802,50 zł brutto.

Rezygnacja z renty rodzinnej

Na wniosek osoby uprawnionej do renty rodzinnej ZUS może wyłączyć tę osobę z kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej. Od tego miesiąca ZUS ponownie ustali wysokość renty dla pozostałych uprawnionych. 

Jeśli dana osoba została wyłączona na swój wniosek z kręgu uprawnionych, może znowu ubiegać się o rentę rodzinną. Musi jednak ponownie złożyć wniosek, a wtedy ZUS sprawdzi, czy osoba ta nadal spełnia warunki do uzyskania renty.

Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
- ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników,
- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2023 r., sygn. akt: I USK 148/23.