Polskie prawo nie reguluje zasad przyjmowania do domów opieki osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych lub starszych, które nie mogą świadomie wyrażać swojej woli, a nie są ubezwłasnowolnione. Osoby takie mogą wbrew swojej woli trafić do placówki opiekuńczej bądź w niej przebywać. Rzecznik praw obywatelskich interweniuje w tej sprawie w ministerstwie rodziny i polityki społecznej. Proponuje, żeby wprowadzić kontrolę sądową decyzji w takich sprawach.
- Jakie rozwiązania proponuje rzecznik
- Resort rodziny: konieczne uzgodnienia z resortem sprawiedliwości
- Rzecznik ponagla ministerstwo
Brak jest regulacji prawnej dotyczącej zasad przyjęć do placówek całodobowej opieki osób, które nie są formalnie ubezwłasnowolnione, ale znajdują się w stanie wyłączającym możliwość rozeznania sytuacji, świadomego wyrażenia woli i podejmowania decyzji, a jednocześnie nie mają ustanowionych przedstawicieli ustawowych, którzy mogliby tego obowiązku dopełnić.
To problem, na który rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zwraca uwagę od dłuższego czasu. RPO zwrócił się do szefowej resortu rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg na początku 2022 r. z prośbą o zajęcie stanowiska w tej sprawie. Po roku ponowił swoje wystąpienie.
Jakie rozwiązania proponuje rzecznik
Rzecznik wskazał w swoim wystąpieniu, że problem nie dotyczy jedynie przyjmowania do domów opieki osób niemogących wyrazić swojej woli. Zdarzają się także sytuacje, w których pensjonariusz w momencie przyjęcia do placówki jest osobą w pełni świadomą i jest w stanie samodzielnie oraz dobrowolnie dopełnić wszelkich formalności, jednak z biegiem czasu oraz rozwojem choroby traci zdolność do rozeznania swojej sytuacji.
Aby zapobiec takim sytuacjom i nadużyciom w stosunku do tych osób, należy – zdaniem RPO – wprowadzić mechanizm kontroli sądowej zarówno umieszczenia takich osób, jak i dalszego ich pobytu w placówce. Sąd powinien mieć możliwość zweryfikowania słuszności podejmowania takich decyzji, biorąc pod uwagę, że umieszczenie osoby w jakiekolwiek placówce bez jej zgody wiąże się z faktycznym ograniczeniem wolności tej osoby.
Pożądane byłoby ponadto uregulowanie tej kwestii w powszechnie obowiązujących przepisach, np. poprzez wprowadzenie rozwiązań analogicznych do zgody zastępczej sądu opiekuńczego na udzielenie świadczenia zdrowotnego wyrażanej w trybie przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, czy zgody na umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym.
Rozwiązania te powinny również regulować kwestię przyznania legitymacji procesowej członkom rodzin takich osób czy też innym osobom, tak aby mogły one występować do sądów w sprawie umieszczenia w placówce swoich bliskich.
Resort rodziny: konieczne uzgodnienia z resortem sprawiedliwości
Przedstawione przez RPO spostrzeżenia i propozycje zmian prawnych zasługują na uwagę – taki pogląd wyraziło ministerstwo rodziny i polityki społecznej odpowiadając na ubiegłoroczne wystąpienie rzecznika. Propozycje te dotyczą bowiem spraw – w ocenie resortu – najważniejszych: wolności osobistej, bezpieczeństwa i godności mieszkańców placówek całodobowej opieki.
Zarazem jednak zdaniem ministerstwa problemy te należą w dużej mierze do kompetencji sądów powszechnych, a tym samym do ministra sprawiedliwości. Ewentualne zmiany prawne powinny więc zostać uzgodnione z resortem sprawiedliwości. Trzeba brać przy tym pod uwagę, że nałożenie na sądy nowych obowiązków wywołałoby skutki finansowe dla budżetu sądownictwa.
Rzecznik ponagla ministerstwo
Ministerstwo rodziny zapowiedziało w lutym 2022 r., że zwróci się do resortu sprawiedliwości z prośbą o odniesienie się do propozycji przedstawionych przez rzecznika zmian prawnych oraz o oszacowanie skutków finansowych tych zmian.
Pomimo upływu roku rzecznik nie otrzymał jednak żadnych nowych informacji na ten temat. Dlatego też ponownie zwrócił się do minister Maląg z prośbą o przedstawienie stanowiska w sprawie kształtu nowych rozwiązań prawnych, ich umiejscowienia w systemie prawnym oraz poczynionych uzgodnień z ministrem sprawiedliwości.