Wypłata z subkonta ZUS i OFE dla wdowy po emerycie. ZUS stosuje przepisy o wypłacie gwarantowanej na niekorzyść uprawnionych. Sąd Najwyższy ma inne zdanie

• Wypłata gwarantowana
• Kogo można wskazać jako osobę uposażoną?
• Jak ustalana jest wysokość wypłaty gwarantowanej?
• Czy wypłata gwarantowana należna jest również, gdy subkonto zostało zamknięte w związku z przyznaniem emerytury częściowej?
• Czy wypłata gwarantowana należna jest również, gdy emeryt nie dożył pierwszej wypłaty emerytury?
• Czy wypłata gwarantowana jest opodatkowana?

Wypłata gwarantowana

Dnia 1 lutego 2014 r. wszedł w życie dodany nowelizacją art. 25b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wprowadzono nim tzw. “wypłatę gwarantowaną” polegającą na jednorazowej wypłacie świadczenia pieniężnego po śmierci emeryta. Zgodnie z jego brzmieniem osoba uposażona nabywa prawo do całości albo części wypłaty gwarantowanej (zgodnie z dyspozycją emeryta), jeżeli śmierć emeryta pobierającego emeryturę nastąpiła w okresie trzech lat od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę. Jeżeli emeryt wskazał kilka osób uposażonych, a nie oznaczył ich udziału w wypłacie gwarantowanej, uważa się, że udziały tych osób są równe.

Możliwość skutecznego wskazania przez emeryta imiennie jednej lub kilku osób fizycznych jako osób uposażonych, na rzecz których ma nastąpić po jego śmierci przekazanie wypłaty gwarantowanej uzależnione jest od łącznego spełnienia przez emeryta następujących warunków:
1) trzeba nabyć prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat albo do dnia poprzedzającego osiągnięcie tego wieku mieć ustalone prawo do okresowej emerytury kapitałowej*,
2) trzeba posiadać subkonto w ZUS**,
3) a zarazem należy nie pobierać okresowej emerytury kapitałowej.

* Okresowa emerytura kapitałowa przysługuje kobietom, które urodziły się po 31 grudnia 1948 roku oraz:
- należą do otwartego funduszu emerytalnego (OFE),
- ukończyły 60 lat (powszechny wiek emerytalny dla kobiet),
- mają ustalone prawo do emerytury na nowych zasadach,
- mają na subkoncie w ZUS zapisaną sumę środków, która jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności dodatku pielęgnacyjnego.

** Subkonto w ZUS posiadają:
- wszystkie osoby urodzone po 1968 r.,
- te osoby urodzone przed 1969 r., które należą do otwartego funduszu emerytalnego (OFE).

Kogo można wskazać jako osobę uposażoną?

Zasadniczo emeryt może wskazać dowolną osobę jako uposażonego, jednak jeżeli miałaby to być inna osoba niż:
1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,
3) rodzice, ojczym, macocha oraz osoby przysposabiające,

to skuteczne wskazanie takiej osoby może nastąpić po uzyskaniu pisemnej zgody współmałżonka emeryta.

Emeryt może w każdym czasie zmienić poprzednią dyspozycję, wskazując inne osoby uposażone zamiast lub oprócz wcześniej wskazanych osób, jak również oznaczając w inny sposób udział wskazanych osób w wypłacie gwarantowanej, albo odwołać poprzednią dyspozycję, nie wskazując żadnych innych osób.

Wskazanie osoby uposażonej staje się bezskuteczne, jeżeli osoba ta zmarła przed śmiercią emeryta. W takim przypadku udział, który był przeznaczony dla zmarłej osoby uposażonej, przypada w równych częściach pozostałym osobom uposażonym, chyba że emeryt zadysponuje tym udziałem w inny sposób.

Jak ustalana jest wysokość wypłaty gwarantowanej?

Wypłata gwarantowana ustalana jest na podstawie wzoru matematycznego, w którym uwzględnia się w szczególności:
- kwotę środków zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS,
- liczbę pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta.

Czy wypłata gwarantowana należna jest również, gdy subkonto zostało zamknięte w związku z przyznaniem emerytury częściowej?

Tak, może bowiem zdarzyć się przykładowo taka sytuacja, że w toku przyznawania prawa do emerytury częściowej środki zgromadzone w OFE i na subkoncie zostają w całości przeniesione do fundusz emerytalnego FUS (Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, którym zarządza ZUS), a wówczas dochodzi do wcześniejszego zamknięcia subkonta. W takich przypadkach ZUS odmawiał prawa do wypłaty gwarantowanej, argumentując to faktem nieposiadania subkonta przez zmarłego emeryta, które jest z kolei jednym z ustawowych warunków przyznania takiej wypłaty osobom uposażonym. W sporze sądowym - ostatecznie rozstrzygniętym przez Sąd Najwyższy - orzeczono jednoznacznie, iż pobieranie emerytury częściowej nie stanowi negatywnej przesłanki do powstania uprawnienia do wypłaty gwarantowanej. Ponadto zwrócono uwagę, iż niewątpliwe zmarły emeryt posiadał wcześniej subkonto, a zastosowana przez organ rentowy interpretacja ustawy emerytalnej pozbawia bliskich zmarłego prawa do wypłaty gwarantowanej, mimo spełnienia wszystkich przesłanek nabycia prawa do tej wypłaty.

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, iż z treści przepisów wynika wprost, że środki na wypłatę gwarantowaną zostają uruchomione w okresie, gdy emeryt pobierał świadczenie emerytalne, a więc konsumował kapitał zgromadzony w okresie aktywności zawodowej, co oznacza stan po przeniesieniu środków z OFE i zamknięciu subkonta. Wypłata gwarantowana została wprowadzona właśnie dlatego, że zgon emeryta w okresie do trzech lat od nabycia prawa do emerytury powszechnej, skutkuje niewykorzystaniem zgromadzonych przez niego środków w toku całej aktywności zawodowej. Dlatego ustawodawca przewidział tę szczególną formę zwrotu środków, pochodzących z tzw. kapitałowej części składki emerytalnej, zgromadzonych na subkoncie i niewykorzystanych z powodu śmierci ubezpieczonego, i to mimo zamknięcia subkonta i przekazania środków na fundusz emerytalny FUS.

Źródło: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2024 r., sygn. I USKP 4/24.

Czy wypłata gwarantowana należna jest również, gdy emeryt nie dożył pierwszej wypłaty emerytury?

Tak, ale pod warunkiem, że ubezpieczony w ZUS za życia wystąpił z wnioskiem o emeryturę. Wówczas zgon ubezpieczonego przed rozpoznaniem przez ZUS wniosku o emeryturę, a w konsekwencji przed przyznaniem prawa do niej, a tym bardziej przed pierwszą wypłatą emerytury, nie stoi na przeszkodzie uzyskaniu przez uposażonych wypłaty gwarantowanej.
Sąd Najwyższy orzekł, iż - chociaż nie ulega wątpliwości, że w art. 25b ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustawodawca posłużył się pojęciem emerytury realizowanej, a nie tylko nabytej lub zawnioskowanej - to w przepisie tym chodzi o realizację w sensie prawnym, a nie w sensie faktycznym, a zatem o świadczenie, do którego wypłaty prawo przysługuje już emerytowi w chwili śmierci, a nie o świadczenie, które zostało pozostawione w dyspozycji emeryta.

Źródła: 
- wyrok Sądu Najwyższego z 22 września 2021 r., sygn. III USKP 61/21,
- postanowienie Sądu Najwyższego z 24 października 2023 r., sygn. III USK 285/22.

Czy wypłata gwarantowana jest opodatkowana?

Tak, wprawdzie nie podlega ona opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn, ale na podstawie art. 30a ust. 1 pkt 12 ustawy z dnia z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) kwota wypłaty gwarantowanej stanowi dochód podlegający 19% zryczałtowanemu podatkowi dochodowemu. Dlatego też ZUS jako płatnik jest zobowiązany do pobrania zryczałtowanego podatku dochodowego i wówczas na rachunek bankowy uposażonego trafia kwota wypłaty gwarantowanej pomniejszona o wartość tego podatku.
Nie ma natomiast konieczności ujmowania dochodu z tytułu otrzymanej wypłaty gwarantowanej w rocznym zeznaniu podatkowym PIT, bowiem zasadniczo zeznaniami rocznymi nie obejmuje się dochodów opodatkowanych zryczałtowanym podatkiem 19% (art. 45 ust. 3 ustawy o PIT).