Co to jest zdolność do czynności prawnych? Komu przysługuje i co ona daje?

Zdolność do czynności prawnych może przysługiwać zarówno osobom fizycznym jak i prawnym.

W przypadku osób fizycznych zdolność do czynności prawnych zależy od wieku i stanu psychicznego. Możliwe są trzy formy tej zdolności:

- brak zdolności do czynności prawnych:

W odróżnieniu od zdolności prawnej - zdolności do czynności prawnych nie nabywa się przez sam fakt narodzin. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Osoba niemająca zdolności do czynności prawnych nie ma też zdolności procesowej - czyli nie może występować z powództwem do sądu. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

- ograniczoną zdolność do czynności prawnych:

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Zasadą jest więc, że do zawierania wszelkich umów i zobowiązań osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych potrzebuje zgody swojego przedstawiciela. Od umów i zobowiązań należy jednak odróżnić takie czynności, które nie prowadzą do żadnego zobowiązania czy rozporządzenia - tego typu czynności osoba o ograniczonych zdolnościach do czynności prawnych może podejmować sama. Prawo nie wymaga również zgody przedstawiciela do zawarcia umowy należącej do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz rozporządzania swoim zarobkiem (chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowił inaczej). Odmienną kategorię stanowią czynności w zakresie przedmiotów przekazanych takiej osobie do swobodnego użytku. W stosunku do tych rzeczy osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego (a więc takich, które przekraczają zwykły zarząd majątkiem dziecka, do dokonania których wymagana jest zgoda sądu rodzinnego).

Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna. W stosunku do innych czynności wymagającej zgody przedstawiciela ustawodawca nie jest już tak surowy. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. Również osoba, która zawarła umowę z osobą o ograniczonych może domagać się od przedstawiciela potwierdzenia tej umowy w zakreślonym terminie, po upływie którego będzie mogła odstąpić od umowy.

Zobacz: Co to jest czynność prawna?

Nie każdą jednak czynność osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może dokonać przez swojego przedstawiciela. Takie ograniczenie przewiduje np. art. 944 § 2, który mówi, że testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. Nie można również przez przedstawiciela dokonać aktu przebaczenia obdarowanemu (art. 899 § 1) lub spadkobiercy niegodnemu (art. 1010 § 2).

- pełna zdolność do czynności prawnych:

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. Osoba zyskuje pełnoletność na dwa sposoby: bądź z chwilą ukończenia 18-roku życia, bądź małoletni, który zawarł związek małżeński (dotyczy to więc tylko kobiet, które po ukończeniu 16-lat za zgodą sądu rodzinnego mogą wstąpić w związek małżeński). 

Osoba mająca taką zdolność może w zasadzie dokonywać wszelkich czynności z zakresu prawa cywilnego. Nie jest to jednak uprawnienie bezwzględne. Przepisy szczególne mogą bowiem przewidywać wyższą granicę wieku niż 18 lat (np. kandydowania do parlamentu).